جنگ اوکراین به یکی از مهم‌ترین کانون‌های رقابت ژئوپلیتیک تبدیل شده و هر بازیگری که به‌نحوی در این منازعه دیده شود، در معرض پیامدهای سیاسی، حقوقی و تحریمی قرار می‌گیرد. ایران نیز طی دو سال گذشته با مجموعه‌ای از اتهامات درباره همکاری نظامی با روسیه مواجه بوده است؛ اتهاماتی که صرف‌نظر از صحت یا عدم صحت آن‌ها، می‌توانند هزینه‌های بلندمدت برای سیاست خارجی، اقتصاد، و امنیت ملی ایجاد کنند.

هدف این یادداشت، ارائه مجموعه‌ای از راهکارهای عملی، قابل اجرا و چندلایه برای کاهش تبعات این اتهامات، بدون آسیب‌زدن به همکاری‌های ضروری ایران با روسیه است. این راهکارها در چهار محور اصلی تنظیم شده‌اند: بازطراحی روایت رسمی، تنظیم حقوقی همکاری‌ها، دیپلماسی فعال، و مدیریت هوشمند رابطه با روسیه.

۱. بازطراحی روایت رسمی ایران در قبال جنگ اوکراین

۱.۱. تأکید بر «بی‌طرفی فعال» و مخالفت با تغییر مرزها با زور

ایران باید موضع خود را از «انکار اتهام» به «تبیین اصول» منتقل کند. اصولی مانند مخالفت با جنگ، حمایت از تمامیت ارضی کشورها، و ضرورت حل‌وفصل سیاسی بحران، می‌تواند چارچوبی مشروع و قابل دفاع ایجاد کند. این رویکرد، ایران را از تصویر «شریک جنگ» به «بازیگر مسئول» منتقل می‌کند.

۱.۲. تبدیل موضع دفاعی به ابتکار صلح

ایران می‌تواند با ارائه پیشنهادهای نمادین برای آتش‌بس، تبادل اسرا، یا همکاری‌های بشردوستانه، نقش خود را در چارچوب «کمک به صلح» بازتعریف کند. حتی اگر این ابتکارها عملی نشوند، پیام سیاسی آن‌ها در کاهش فشارها مؤثر است.

۱.۳. پرهیز از هم‌صدایی کامل با روایت روسیه

در مواضع رسمی و رسانه‌ای، باید از تکرار ادبیات روسیه درباره «نازی‌زدایی» یا نفی هویت اوکراین پرهیز شود. تمرکز بر نقد سیاست‌های ناتو و آمریکا، بدون حمله به اوکراین، تصویر ایران را متعادل‌تر می‌کند.

۲. تنظیم حقوقی و قراردادی همکاری‌های حساس

۲.۱. مستندسازی حقوقی همکاری‌های نظامی

ایران باید چارچوب حقوقی همکاری‌های دفاعی خود را به‌گونه‌ای تنظیم کند که در صورت طرح پرونده در نهادهای بین‌المللی، بتواند از آن دفاع کرد. تفکیک میان «فروش تسلیحات» و «مشارکت عملیاتی در جنگ» باید در اسناد داخلی و رسمی روشن باشد.

۲.۲. تفکیک حوزه‌های همکاری با روسیه

در توافقات و بیانیه‌ها، باید وزن همکاری‌های اقتصادی، انرژی، ترانزیتی و فناوری صلح‌آمیز افزایش یابد و همکاری‌های نظامی در حاشیه رسانه‌ای قرار گیرد. این کار تصویر عمومی رابطه ایران–روسیه را از «همکاری جنگی» به «همکاری چندبعدی» تغییر می‌دهد.

۲.۳. مدیریت زمان‌بندی همکاری‌های حساس

در صورت ضرورت ادامه همکاری‌های دفاعی، می‌توان آن‌ها را از فاز داغ جنگ اوکراین جدا کرد. کاهش سرعت، تعلیق نمادین، یا تغییر قالب همکاری‌ها (مثلاً از تحویل تسلیحات به انتقال فناوری) می‌تواند هزینه‌های سیاسی را کاهش دهد.

۳. دیپلماسی فعال برای کاهش فشارهای سیاسی و حقوقی

۳.۱. گفت‌وگو با کشورهای «میانی»

ایران باید تمرکز خود را از اقناع غرب به سمت تعامل با کشورهای میانه‌رو در اروپا، و همچنین کشورهای جنوب جهانی ببرد. این کشورها می‌توانند نقش مهمی در تعدیل فشارهای سیاسی و جلوگیری از اجماع‌سازی علیه ایران داشته باشند.

۳.۲. استفاده از ظرفیت نهادهای چندجانبه

ایران می‌تواند از سازمان ملل، شانگهای، بریکس، عدم تعهد و دیگر مجامع برای تبیین موضع خود استفاده کند. تأکید بر چندجانبه‌گرایی و مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه، می‌تواند روایت ایران را معتبرتر کند.

۳.۳. دیپلماسی رسانه‌ای هدفمند

گفت‌وگو با رسانه‌های معتبر غیرغربی و اروپاییِ مستقل، و استفاده از کارشناسان دانشگاهی برای تبیین موضع ایران، می‌تواند تصویر ایران را از «بازیگر پنهان» به «بازیگر شفاف» تغییر دهد. این کار در مدیریت افکار عمومی بین‌المللی اهمیت دارد.

۴. مدیریت هوشمند رابطه با روسیه

۴.۱. جلوگیری از تصویر «وابستگی یک‌سویه»

ایران باید در حوزه‌هایی مانند قفقاز، سوریه، انرژی و ترانزیت، تفاوت‌های موضعی خود با روسیه را به‌صورت کنترل‌شده برجسته کند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که ایران شریک مستقل است، نه پیوست سیاست‌های کرملین.

۴.۲. نهادینه‌سازی همکاری‌های غیرنظامی

پروژه‌هایی مانند کریدور شمال–جنوب، همکاری‌های گازی، توسعه بنادر کاسپین، و فناوری‌های صلح‌آمیز باید در اولویت رسانه‌ای و عملی قرار گیرند. این کار وزن همکاری‌های غیرنظامی را در تصویر عمومی افزایش می‌دهد.

۴.۳. پرهیز از هم‌راستایی کامل در پرونده اوکراین

ایران باید نشان دهد که در موضوع اوکراین، سیاست مستقل دارد و تصمیماتش بر اساس منافع ملی است، نه صرفاً هم‌سویی با روسیه. این استقلال، هزینه‌های سیاسی را کاهش می‌دهد.

۵. کاهش آسیب‌پذیری اقتصادی و تحریمی

۵.۱. متنوع‌سازی مسیرهای همکاری با روسیه

برای کاهش ریسک تحریم‌های مرتبط با جنگ اوکراین، بخشی از همکاری‌ها باید به قالب‌های منطقه‌ای، تهاتر، و تسویه غیردلاری منتقل شود. این کار هدف‌گیری مستقیم ایران را دشوارتر می‌کند.

۵.۲. ایجاد آرشیو حقوقی دقیق

ثبت و نگهداری اسناد مربوط به همکاری‌ها، برای دفاع حقوقی در آینده ضروری است. این کار باید در سطح دولت و نهادهای مرتبط به‌صورت نظام‌مند انجام شود.

۵.۳. ارزیابی دوره‌ای هزینه–فایده

ایران باید به‌طور منظم ارزیابی کند که سطح همکاری با روسیه چه میزان منفعت استراتژیک دارد و چه میزان هزینه سیاسی و تحریمی ایجاد می‌کند. این ارزیابی باید مبنای تنظیم سیاست‌ها قرار گیرد.

جمع‌بندی

کاهش تبعات اتهام همکاری ایران با روسیه در جنگ اوکراین، نیازمند یک رویکرد چندلایه است:

بازطراحی روایت رسمی برای تبدیل ایران به بازیگر مسئول و صلح‌محور،

تنظیم حقوقی همکاری‌ها برای کاهش آسیب‌پذیری،

دیپلماسی فعال برای جلوگیری از اجماع‌سازی علیه ایران،

و مدیریت هوشمند رابطه با روسیه برای حفظ استقلال و توازن.

این راهکارها می‌توانند هزینه‌های سیاسی و حقوقی ایران را کاهش دهند، بدون آن‌که روابط ضروری با روسیه آسیب ببیند. در نهایت، هدف اصلی باید تبدیل همکاری ایران–روسیه از یک رابطه «تاکتیکی و پرهزینه» به یک رابطه «نهادین، متوازن و قابل دفاع» باشد.