روش تحلیل سیاسی

 مقدمه :

مجلس نمایندگان آمریکا بامداد(به وقت تهران)  روز چهارشنبه  26 آبان 1395 طرح تمدید قانون تحریم‌های ایران ISA (داماتو)  را با رای موافق 419 نماینده با اکثریت قابل توجهی  تصویب کرد. متعاقب آن مجلس سنای این کشور نیز شامگاه (به وقت تهران) روز پنج شنبه 11 آذر ماه 1395 با اکثریت 99 رای به این قانون تحریمی که از سال 1996 به تصویب رسیده است ، رای داد . [1]

رای نزدیک به اکثریت مطلق کنگره آمریکا درعمل شرایطی  را بوجود آورد که اوباما حتی اگر هم میخواست نمی توانست، این مصوبه را وتو کند. زیرا برای خنثی کردن اثر وتوی رئیس جمهور آمریکا مجموع آراء دوسوم نمایندگان درهردومجلس نیاز است که با توجه به آراء اعلام شده مشخص بود که نمایندگان دو مجلس می توانستند آراء کافی در این مورد را بدست آورند .

بنابراین اوباما با خوداری از وتوی این قانون و امضاء نکردن آن درعمل به نوعی موافقت خود را با تصویب آن اعلام کرد؛ بدون انکه قانون را امضاء کرده باشد . براین اساس دولت آمریکا تلاش کرد تصویب چنین قانونی را که در تعارض مستقیم با برجام است ، به عنوان یک اقدام صرفا احتیاطی برای نگه داشتن ساختار تحریم ها توجیه کند.[2]  اما در واقعیت امرمقام های آمریکای خودشان هم می دانند تمدید مجدد چنین قانونی هم با روح برجام که بر همکاری با ایران تاکید دارد ، در تعارض است و هم از لحاظ حقوقی با ده  بند  مقدمه و متن برجام در تضاد قرار دارد.

اما مقام های آمریکایی اصرار دارند این قانون  و همه قوانین تحریمی آمریکا تا زمانی که ایران برجام را اجراء می کند ، با دستورات وزارت امورخارجه آمریکا بلااثر خواهند بود . از جمله بیانیه رسمی جان کری در 25 آذر ماه به صراحت بر بی اثر بودن قانون داماتو بربرجام تاکید دارد.  [3]

درادامه این مقاله تلاش می کنیم  این تعارض ها را از لحاظ حقوقی مستند به برجام مطرح کرده و دلایلی را درباره ضرورت  اقدام متناسب و مقتضی در پاسخ به تمدید این قانون ضد ایرانی ، باید انجام داد، برمی شماریم . البته با نگاه تحلیلی اقدام هایی را که می تواند از سوی ایران در دستور کار قرار گیرد ارائه می کنیم .

پیشینه بحث:

آمریکا طی 36 سال گذشته  قوانین متعددی به بهانه های مختلف برای ایجاد فشار بر ایران  از طریق وضع  تحریم های مختلف  یا با دستور مستقیم رئیس جمهور وقت و یا با تصویب کنگره و یا از طریق مجالس ایالتی به تصویب رسانده است. ازجمله مهم ترین آنها ، قانون ایفکا ، سیسادا ، مفاد سند بودجه دفاعی  آمریکا و بالاخره قانون موسوم به ISA  یا همان داماتو است. [4]

از میان این قوانین متعدد مهلت زمانی قانون تحریمی آیسا در 31 دسامبر 2016 به پایان رسید که مجلس و سنای آمریکا این قانون را به مدت ده سال تمدید کردند. ماجرای تصویب این قانون ضد ایرانی برمی گردد به اقدام «آلفونس داماتو» سناتور جمهوریخواه  که در 8 سپتامبر 1995 با ارائه طرحی به مجلس سنای آمریکا  موسوم به تشدید تحریم ها علیه ایران و لیبی خواستار تحریم اقتصادی بر ضد شركتهایی شد که در صنایع نفتی ایران بیش از 20 میلیون دلار سرمایه گذاری کنند  و یا  فناوری جدید به صنعت نفت  ایران ارائه نمایند. این قانون نخستین بار تحریم های قبلی بیل کلینتون رئیس جمهوری وقت آمریکا در باره منع همکاری با ایران را که در 17 مارس 1995 صادر کرده بود [5]؛  به  همه شرکتها اعم از آمریکایی یا غیر آمریکایی گسترش داد.  براین اساس هر شرکتی که این قانون آمریکا را نادیده بگیرد  مشمول تحریم های متقابل آمریکا علیه آن شرکت می شد . در نهایت لایحه پیشنهادی داماتو  در 20 دسامبر 1995، به تصویب مجلس سنا رسید. [6]

«بنجامین گیلمن‌» رئیس كمیسیون روابط بین‌الملل مجلس نمایندگان امریكا نیز طرح مشابهی را ارائه كرد. این دو لایحه پس از تصویب در مجلس سنا و نمایندگان به كمیته‌ای مشترك ارجاع شد و پس از ادغام مفاد آنها به صورت قانون «مجازات ایران ـ لیبی‌» درآمد که بعدها به «قانون داماتو» معروف شد. این قانون سرانجام  در5 آگوست 1996 به امضای  بیل کلینتون رئیس جمهور وقت آمریكا رسید. [7]  بعدها درسال  2006 به دلیل حل و فصل ماجرای انفجار هواپیمای لاکربی با لیبی در عمل این قانون از 30 آگوست 2006 به قانون ISA تغییر پیدا کرد. [8]

در سالهای بعد آمریکا به بهانه های مختلف این قانون را با فرمان های اجرایی رئیس جمهور گسترش داد اما در نهایت فرمان اجرایی اوباما درهشتم  فوریه  سال 2012 باراک اوباما جهت انجام اقدامات اضافی در خصوص وضعیت اضطراری ملی بر ضد ایران  صادر شد. در فرمان اجرائی ۱۲۹۵۷، تحریم ها  علیه ایران در ابعادگسترده تری توسعه یافت . [9]

پس از شروع اجرای توافق برجام  از اول ژانویه 2016 اوباما با صدور احکام جدیدی اجرای تحریم های قبلی کنگره را به حالت تعلیق درآورد . به این ترتیب رئیس جمهور آمریکا با استفاده از اختیارات خود هر شش ماه یکبار می تواند اجرای قوانین تحریم را علیه ایران متوقف کند. [10]

دلایل حقوقی تعارض تصویب قانون ISA با برجام

دربخش مقدمه و مفاهیم عمومی برجام دربند ه  آمده است :

« این برجام منجر به لغوجامع همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد وهمچنین تحریم های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته ای ایران می شود و اقداماتی را برای دسترسی به تجارت، فناوری، تامین مالی و انرژی شامل می شود.» [11]

همانطورکه ملاحظه می شود به صراحت لغو جامع همه تحریم های سه گانه یعنی تحریم هایی که از طرف شورای امنیت تصویب شده بود، تحریم های چند جانبه فرا قطعنامه ای که از سوی آمریکا و متحدانش وضع شدند  و بالاخره تحریم های ملی  که توسط کشورهای مختلف گروه پنج بعلاوه یک علیه ایران وضع شده بود -مهم ترین آنها مربوط به آمریکا وانگلیس- تا زمان اجرای نهایی برجام باید لغوشوند.

درباره  بند "ه " دو نکته مهم قابل ملاحظه است :

1- با آوردن گزاره توصیفی « مرتبط با برنامه هسته ای ایران »  لغو تحریم ها صرفا به تحریم هایی محدود شده است که بخاطر مقابله با برنامه هسته ای ایران وضع شده بودند. با این استدلال تحریم هایی مانند تحریم موسوم به ISA  (داماتو) که در سال 1996 برای ایران به اتهام حمایت از تروریسم وادعای  نقض حقوق بشر و اتهام ساخت سلاح های کشتارجمعی  وضع شده بود ، شامل این بند نمی شود.

درحالی که باید توجه داشت با آنکه بهانه تصویب داماتو فعالیت های هسته ای ایران نبوده است، اما چون موضوع تحریم های درنظرگرفته شده درقانون داماتو ، مربوط به تحریم نفت ایران است ، [12] بنابراین وقتی براساس برجام مقررمی گردد تحریم های مربوط به واردات و سرمایه گذاری درصنایع نفت ایران متوقف شوند، دیگرمهم نیست که بهانه این تحریم ها چه بوده است. چون اگر قرار بود تحریم های مربوط به فروش نفت و سرمایه گذاری در صنایع انرژی ایران صرفا بخاطر اینکه در گذشته بهانه دیگری برای برقرار شدن آنها مطرح بوده ، لغو نشوند ؛ در آن صورت اصولا همه تحریم ها اعمالی علیه ایران را می توانستند بنوعی توجیه کنند. زیرا یا از قبل موجود بوده و صرفا تمدید می شوند و یا درآینده به بهانه دیگری مانند ادعای حمایت ایران  از تروریسم و اتهام نقض حقوق بشردر ایران وضع گردند.   در حالی که در بند ح  مقدمه برجام آمده است :

« گروه 1+5  و ایران متعهد می شوند که این برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده، بر مبنای احترام متقابل اجرا نمایند، وازهرگونه اقدام مغایر با نص، روح و هدف این برجام که سبب تخریب اجرای موفق آن شود خودداری نمایند . گروه 1+ 5 از تحمیل الزامات مقرراتی و آئین نامه ای تبعیض آمیز، به جایگزینی تحریم ها واقدامات محدودیت سازی که تحت پوشش این برجام قرار می گیرند، خودداری خواهند ورزید. این برجام براجرای برنامه اقدام مشترك (توافق ژنو) که در تاریخ 3 آذرماه 1392 در ژنو مورد توافق قرار گرفت، استوارمی گردد. » [13]

همانطور که ملاحظه می شود در این بند به صراحت گروه 1+5 متعهد شده است که بعد از انعقاد برجام نباید مقررات و آئین نامه های تبعیض آمیز را جایگزین تحریم ها قبلی کنند. بویژه آنکه تعهد کردند از اقدام های محدود ساز که تحت پوشش برجام باشد خودداری کنند.  بنابراین بخوبی روشن است که طرف آمریکایی نمی تواند به بهانه های جدید همان تحریم های قبلی را دو باره وضع کند. منتهی مشکل آن است که در بندهای بعدی آمریکایی ها بجای لغو تحریم ها ، توقف اجرای آن را پذیرفتند و همین موضوع دست آنها را باز گذاشته است که ساختار اصلی تحریم ها را نگه دارند.

برای مقابله با این سیاست در واقع ایران امیدوار بود بتواند با اجرای اقتصاد مقاومتی ، در عمل اهرم فشار تحریم ها را بی خاصیت کند تا آمریکایی ها در نهایت به تجدید نظر در این سیاست وادار شوند.

2- نکته مهم تری که در بند " ه "  مقدمه  ی برجام قابل توجه است، تعیین نشدن زمان لغو کامل تحریم ها در این بند است. چون زمان نهایی لغو یا  توقف کامل تحریم ها در سایر بندها بصورت تفکیک شده آمده است.  این مساله مطرح شده که تمدید دهساله  قانونISA  )داماتو) در تعارض با زمان بندی تعیین شده در توافق برجام است . زیرا قرار بود برجام ظرف هشت سال آینده از زمان تصویب پروتکل الحاقی در مجلس ایران و گزارش آژانس بین المللی انرژی هسته ای در باره وضعیت سفید هسته ای در ایران مراحل اجرای برجام خاتمه یافته باشد و تنها مواردی که نیاز به گذشت ده سال یا 15 سال یا 25 سال داشت ، بطور دقیق در باره فعالیت های تولیدی هسته ای ایران در باره قطعات روتری  سانتریفیوژ یا بازرسی معادن اورانیوم  و غیره که حوزه دقیق آنها در صنعت هسته ای مشخص است و هیچ ارتباطی به صنایع نفت وگاز ایران ندارد.

 بنابراین تمدید ده ساله قانون ISA (داماتو)  در تعارض با پیش بینی های زمانی در برجام قرار میگیرد. 

اما ازمقدمه برجام که بگذریم دربند 21 برجام دربخشی که تعهدات آمریکا ذکر می شوند، می خوانیم :

« ایالات متحده منطبق با این برجام اجرای تحریم های مشخص شده در پیوست 2 را با اثربخشی همزمان با اجرای اقدامات توافق شده ی مرتبط با هسته ای توسط ایران به نحو مشخص شده در پیوست 5، که توسط آژانس راستی آزمایی شده باشد، متوقف ساخته و به این توقف ادامه خواهد داد. این تحریمها شامل حوزه های زیر، به نحوی که در پیوست دو تشریح شده می گردد» [14]

همانگونه که مشاهده می شود آمریکایی ها در این بند از لغو کامل تحریم ها طفره رفتند و بجای آن متعهد به توقف آن تحریم ها شده اند. تا به اصطلاح بتوانند همچنان ساز و کار تحریمها را نگه دارند . ایران هم با اطلاع از اینکه اولا قرار نیست در آینده نزدیک مبادلات گسترده ای با آمریکا داشته باشد و ثانیا قراربود در زمینه مقابله با تحریم ها از طریق اجرای اقتصاد مقاومتی خود را در برابر تحریم ها مقاوم سازد ، چنین توافقی را پذیرفت . اما این به آن معنا نیست که این حق را به آمریکا داده باشد که با تمدید تحریم های قبلی و یا با وضع تحریم های قبلی با بهانه جدید ، در عمل اجرای برجام را بی خاصیت کند.

بنابراین تعهداتی که باید آمریکایی ها بر اساس توافق ، انجام دهند در بندهای 19 گانه ذیل ماده 21 برجام  بصورت دقیق  تصریح شده است . از جمله  موارد مربوط به موضوع قانون  ISA در بندهای ذیل عینا نقل می شود:

« ح-  [ توقف ] تلاش ها برای کاهش فروش نفت ایران؛

ط- سرمایه گذاری شامل مشارکت در سرمایه گذاری های مشترك، کالا، خدمات، اطلاعات، فناوری و دانش فنی و کمک برای بخش های نفت، گاز و پتروشیمی؛

ی - خرید، تحصیل، فروش، حمل و نقل یا بازاریابی نفت، محصولات پتروشیمی یا گاز طبیعی از ایران؛

ك- صادرات، فروش یا عرضه فراورده های نفتی پالایش شده و فراورده های پتروشیمی به ایران؛

ل- معاملات با بخش انرژی ایران؛ » [15]

همانطور که در این پنج بند ماده 21 مشاهده می شود کلیه تحریم های مربوط به نفت و گاز و پتروشیمی در زمینه خرید و فروش و حمل ونقل و سرمایه گذاری مشترک متوقف می شوند . بنابراین کنگره آمریکا حق ندارد که تحریم های مربوط به قانون ISA  (داماتو) را برای دهسال دیگر تمدید کند. زیرا هم از لحاظ موضوع  یعنی صادرات و واردات نفت و سرمایه گذاری در صنایع نفت ایران  وهم به جهت زمانی  که بالاتر از هشت سال تعیین شده است در تعارض آشکار با توافق برجام قرار دارد .

در ادامه در بند 23 برجام  این موضوع فاصله زمانی دقیق تر مشخص شده که چگونه در تعارض با دهسال دوره قانون ISA  قرار گرفته است :

« هشت سال پس از روز توافق، یا در زمانی که آژانس به نتیجه گیری گسترده تر خود مبنی بر اینکه همه مواد هسته ای در ایران در فعالیتهای صلح آمیز است، برسد، هرکدام که زودتر باشد، ایالات متحده اقدام قانونی مقتضی را برای لغو، یا تغییر به منظور اجرایی کردن لغو تحریم های مشخص شده در پیوست 2 در خصوص دستیابی به اقلام و خدمات مرتبط با هسته ای برای فعالیت های هسته ای مندرج در این برجام، منطبق با رویکرد ایالات متحده نسبت به سایر دولتهای غیردارنده سلاح هسته ای تحت معاهده عدم اشاعه را پیگیری خواهد کرد. » [16]

دراین بند امریکا متعهد شده است که تحریم ها علیه ایران بعد از گذشت هشت سال یا در صورتی که آژانس کلیه فعالیت های هسته ای ایران را در وضعیت سفید اعلام کند، حتی زودتر از هشت سال پایان دهد.  به عبارت دقیق تر دولت آمریکا آن بخش که مربوط به اختیارات خودش است متعهد شده  بعد از هشت سال در صورت تائید گزارش آژانس لغو کند و آن بخش هم که مربوط به کنگره باشد به منظور اجرایی شدن لغو تحریمها اقدام های لازم را انجام دهد.[17] اکنون که قانون داماتو توسط سنا و مجلس نمایندگان تمدید شده است در عمل سه سال بیشتر از سقف زمانی تعیین شده این قانون تمدید گردیده است. این مورد نیز در تعارض آشکار با تعهد آمریکا در برجام است.

همچنین در بخش آخر ماده 26 برجام آمده است:

« ... ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم های مشخص شده در پیوست 2 به عمل خواهد آورد. دولت ایالات متحده فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش بینی شده در این برجام ، در چارچوب نقش مشخص رئیس جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم های مشخص شده در پیوست 2 که اعمال آنها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری می نماید.

 دولت ایالات متحده، در چارچوب نقش مشخص رئیس جمهور و کنگره، از اعمال تحریم های جدید مرتبط با هسته ای خودداری خواهد کرد. ایران اعلام کرده است که  تحمیل یا بازگرداندن تحریم های مشخص شده در پیوست 2 یا وضع تحریم های جدید هسته ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزیی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود. » [18]

همانطور که در این ماده نیز کاملا مشخص است دولت آمریکا متعهد شده است که نباید تحریم جدید وضع کند وهم نباید تحریم های قبلی مشخص شده در پیوست 2 را احیاء کند. منتهی طرف مذاکره کننده  آمریکایی  با زرنگی بجای آنکه حق ایران را در باره اینکه اگر چنین اقدامی از طرف مقابل شد، ایران می تواند اجرای تعهدات کلی یا جزئی را متوقف کند ، به رسمیت بشناسند. صرفا دیدگاه ایران را بدون تائید ان در آخر ماده 26 آورده اند. با این حال ایران می تواند با استناد بر همین ماده بخشی از تعهدات خود را در برجام متوقف کند تا در باره قانون داماتو تعین تکلیف شود.

در ماده 27 و 28 برجام بازهم بر همان نکاتی که در بند "ه " مقدمه آمده بود تاکید شده است ودر ماده 28 به صراحت مقرر می دارد :

«  گروه 1+5 و ایران متعهد هستند که این برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده، برمبنای احترام متقابل اجرا نمایند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح وهدف این برجام که اجرای موفقیت آمیز آن را مختل سازد، خودداری کنند. مقام های ارشد دولتی در گروه 1+5  و ایران تمام تلاش خود را برای حمایت از اجرای موفقیت آمیزاین برجام ، از جمله در بیانات عمومی خود به کار خواهند بست.

 گروه 1+5   کلیه اقدام های لازم را برای لغو تحریم ها بعمل خواهند آورد و از تحمیل مقررات آئین نامه ای استثنایی یا تبعیض آمیز و الزامات شکلی به جای تحریم ها و اقدامات محدود ساز تحت پوشش این برجام  خوداری می ورزند.  » [19]

مشاهده میگردد تمدید قانونISA  (داماتو) ناقض ماده 28 نیز است زیرا همانطور که توضیح داده شد هم  با روح  برجام در تعارض است و هم با نص مواد برجام وهم پیوست هایی که درادامه شرح داده میشود ، در تعارض مستقیم است. حالا آمریکا می گوید ما جلوی مصوبه کنگره را نمی توانیم بگیرم اما از اختیارات رئیس جمهور برای متوقف کردن اجراء ان استفاده می کنیم . خوب بر این اساس اقای اوباما باید حداقل تمدید داماتو را در مجلس نمایندگان و سنا  وتو می کرد. ولو اینکه کنگره با اکثریت دو سوم وتوی رئیس جمهوری را خنثی می کرد. زیرا با این اقدام می توانست حداقل حفظ ظاهر کند و نشان دهد با کنگره آمریکا همسو نیست.  

علاوه بر این در ماده 29 برجام  با صراحت بیشتری از دولت های متعهد از جمله آمریکا خواسته شده از اتخاذ هر گونه سیاستی که بر روند عادی سازی تجارت با ایران اثر منفی  داشته باشد، اجتناب کنند. در این ماده آمده است:

« اتحادیه اروپایی و دولتهای عضو و همچنین ایالات متحده، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست باهدف خاص تاثیرگذاری منفی و مستقیم بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، در تعارض با تعهدات شان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت آمیز این برجام خودداری خواهند کرد. » [20]

ازآنجا که بر اساس قانون ISA   سایر کشورها موظف می شوند از واردات نفت از ایران اجتناب کنند  و سرمایه گذاری در صنایع نفت ایران  بیش از 20 میلیون دلار انجام ندهند این قانون تحمیل اراده قانونگزاران آمریکایی بر سایر کشورها و همچنین مانع عادی سازی همکاری های نفتی ایران با سایر کشورها است.

این موضوع همچنین در ماده 33 برجام نیز بصورت وعده های زیر تصریح است :

« گروه 1+5 و ایران  در خصوص گام های لازم برای تضمین دسترسی ایران در حوزه های تجارت، فنآوری، مالی و انرژی توافق خواهند کرد. اتحادیه اروپایی حوزه های ممکن برای همکاری بین اتحادیه اروپایی، دولت های عضو و ایران را بررسی بیشتر خواهد نمود، و در این چارچوب بهره گیری از ابزارهای دردسترس همانند اعتبارات صادراتی به منظور تسهیل تجارت، تامین اعتبار پروژه ها و سرمایه گذاری در ایران را بررسی خواهند کرد. »

اگرچه در این ماده بازهم وعده قطعی اجرایی  نداده اند و صرفا گفتند بهره گیری از ابزارهای در دسترس شان  را "بررسی خواهند کرد"  ولی با این وجود تمدید ده ساله  قانون داماتو نه تنها در مسیر بهره گیری ایران از ابزارهای مانند اعتبارات صادراتی و سرمایه گذاری را مختل می کند بلکه مانع جدی  دسترسی ایران به فناوری ، مالی و انرژی است. و این دقیقا در تعارض مستقیم با برجام  است. به همین دلیل موجب بی اعتباری بیشتر آمریکا در نزد مجامع حقوقی بین المللی می شود وجالب آنکه دولت آمریکا به بهانه اینکه این مصوبه کنگره است وبه دولت آمریکا ارتباط ندارد، ازپذیرش مسئولیت به عنوان طرف متعهد به توافق جامع هسته ای با ایران اجتناب میکند.. دقیقا به همین دلیل ایران از ابتدا کل حاکمیت های طرف امضاء کننده برجام را مسئول می داند . همچنانکه در ایران هم حاکمیت جمهوری اسلامی در برابر این توافق مسئول است ونه فقط مجلس نهم که دوره آن به پایان رسید و یا دولت اقای روحانی یا هر دولت دیگری که تا پایان زمان اجرای برجام بر سرکار خواهد بود.  

آمریکا برای پوشاندن بد عهدی خود می کوشد وانمود کند که قانون داماتو که از سال 1996 تا کنون تمدید شده است ارتباطی به دولت آمریکا نداشته و در تعارض با تعهدات آمریکا در برجام نیست همچنانکه جاش ارنست سخنگوی کاخ سفید در این مورد پس از نهایی شدن تمدید داماتو می گوید:

« اوباما بر اساس اختیاراتی که همین لایحه  به او داده است آن دسته از تحریم هایی را که به موضوع هسته ای مرتبط نیستند از این لایحه حذف خواهد کرد. درحالی  که اوباما همواره گفته است که هر لایحه ای را که در تعارض با  تعهدات برجام بوده و یا به  آن لطمه ای بزند وتو خواهد  کرد، ولی از آنجا که  این لایحه به شکلی که روی میز اوباما قرار گرفته با تعهدات آمریکا در قبال توافقنامه هسته ای با ایران در تعارض نیست. بنابراین  این لایحه  از مختصاتی که بتوان آن را وتو کرد ، برخوردار نبود. ضمن آنکه از نظر اوباما  لایحه ای هم نیست که  او اجرای آن را ضروری بداند، به همین دلیل رییس جمهور آمریکا اجازه داده است تا لایحه مذکور بدون امضا او قانونی شود.این تصمیم اوباما بخشی از پیامی است که  اوباما به کنگره کشورش فرستاده و به ان ها هشدار داده است که  اگر کنگره موجب شکست توافقنامه  شود باید منتظرعواقب سنگین آن باشد. » [21]

اما روشن است با توجه به مواردی که تشریح شد این ادعاها قابل پذیرش نیست و با مبانی حقوقی برجام در تعارض است. زیرا علاوه بر همه مواردی که ذکر شد با در نظر گرفتن مفاد پیوست دوم برجام از بند ب  که مربوط به تشریح تعهدات آمریکا درباره لغو تحریم ها است درآنجا به صراحت آمده است:

« ایالات متحده آمریکا متعهد می شود طبق ضمیمه شماره 5 (برنامه اجرا) ، اعمال کلیه تحریم های مرتبط هسته ای به نحو مذکور در بخش های 1-4 تا 9-4 زیر را متوقف کند، و اقدام قانونی مقتضی برای لغو یا اصلاح آنها را پیگیری کند ، و فرامین اجرایی شماره 13574، 13590، 13622و 13645 و بخش های 7-5 و 15 فرماناجرایی شماره 13628 را لغو دهد . »

در همینجا در پاورقی شماره 12  که برای توضیح این بند موارد تحریم های گذشته که باید لغو شوند ذکر شده و به صراحت  آمده است:

« درمورد کلیه قوانین و فرامین اجرایی ارجاع داده شده طبق این برجام، آخرین اصلاحیه قوانین و فرامین اجرایی مزبور تا تاریخ نهایی شدن این برجام مد نظر می باشد.  قانون تحریم های ایران  ISA  مصوب 1996  و..... » [22]

دراین پارگراف با آنکه لغو قانون مذکور به صراحت قید شده است اما به دلیل آنکه آمریکایی ها با استخوان لای زخم گذاشتن تلاش کردند اولا  لغو کل تحریم ها را به اجرایی شدن کامل برجام یعنی بعد از هشت سال احاله دهند. ثانیا در مواردی که لغو تحریم ها از جمله قانونISA  (داماتو)  به کنگره مربوط می شده است برای آنکه از تصویب برجام در کنگره آمریکا خودداری کنند، صرفا پذیرفتند

« اقدام قانونی مقتضی برای لغو یا اصلاح آنها را پیگیری کنند»  معلوم است چنین تعهدی قابل اتکاء نیست زیرا هردولتی که در کاخ سفید به قدرت برسد می تواند این اقدام ها  را به بهانه های مختلف پیگیری نکند . اما آیا این به معنای آن است که طرف مذاکره کننده ایرانی نمی دانست آمریکایی ها بد عهد هستند و نمیشود به قول آنها حتی در جایی که تعهد کتبی می سپارند ، اعتماد کرد ؟

پاسخ این سئوال بطور قاطع منفی است چراکه رهبری انقلاب بارها و بارها در زمان مذاکرات این نکته را تاکید کردند و هیات مذاکره کننده هم بر این موضوع واقف بودند . اما پذیرش آن احتمالا به دلایل مختلف بود که مهم ترین آن رسیدن به توافق جامع با مجموعه کشورهای گروه 1+5 بود که برای ایران اهمیت اساسی داشت. زیرا ادامه مذاکرات و طولانی تر شدن آن در عمل بیشتر به زیان ایران بود . فشارهای ناشی از تحریم های اقتصادی و نداشتن دورنمای روشنی برای توافق بخاطر اعمال تحریم های ناجوانمردانه که در طول تاریخ از لحاظ عمق و گسترده گی و تنوع بی سابقه بود، وضعیت پیچیده ای را برای ایران بوجود آورده بود. در چنین شرایطی ایران تلاش کرد با بدست آوردن توافق حداقلی  بهانه برای هشت سال پرونده سازی علیه ایران را از دست طرف مقابل خارج کند .

بدین ترتیب زمینه برای پایان دادن به یک دهه بی اعتمادی و اتهام زنی بی اساس علیه ایران فراهم شد. ایران در واقع با این توافق به دنیا نشان داد دنبال سلاح هسته ای نیست و صرفا مایل است به فناوری صلح آمیز هسته ای درعالی ترین سطحش دست پیدا کند. تا بتواند زمینه رابرای جهش اقتصای ایران در سایه همکاری با سایر کشورها فراهم سازد. اقای حمید  بعیدی نژاد  مسئول کمیته کارشناسی در مذاکرات برجام در باره این موضوع می نویسد:

« ... برجام حتی با در نظر گرفتن فرض احتمال تمدید قانون تحریمی ISA ، اجرای این قانون را در ذیل شش بند در قالب ضمیمه ی دوم برجام به شرح ذیل متوقف کرده است:

الف- در بخش لغو تحریم بیمه ها در صفحه ٩ از ضمیمه برجام در ذیل بند ١-٢-٤، دولت آمریکا موظف شده است اجرای مفاد مندرج در بخش (آ)٥ از بند ٧ قانون ISA را متوقف کند.

بخش سوم و نهایی- ب- در بخش مربوط به توقف تحریمهای نفت و انرژی در صفحه ١٠ در ضمیمه دوم برجام ذیل بخش ١-٣-٤، دولت آمریکا موظف شده است اجرای مفاد بخش( آ)٥ بند هفتم از قانون ایسا را متوقف کند.

ج- در بخش مربوط به توقف تحریمهای نفت و پتروشیمی در صفحه ١٠ ضمیمه دوم برجام ذیل بخش ٢-٣-٤، دولت آمریکا متعهد شده است اجرای بخشها (١)(آ)٥ تا (٢) و بخشهای (٤) تا (٨) از قانون آیسا را متوقف کند.

د- در بخش مربوط به توقف تحریمهای آمریکا در حوزه ی نفت و انرژی در صفحه ١٠ ضمیمه دوم برجام ذیل بخش ٤-٣-٤، دولت آمریکا متعهد شده است که اجرای بخش (٣)(آ)٥ از قانون آیسا را متوقف نماید.

هـ-در بخش مربوط به نهادهای تحت تحریم در صفحه ١٢ از ضمیمه دوم برجام در ذیل بند ١-٨-٤ در متن برجام، دولت آمریکا موظف شده است تحریم نهادهای مشخص شده تحت تحریم بر اساس این قانون را متوقف کند.

و- دربخش مربوط به فعالیتهای مرتبط با اشاعه سلاح های هسته ای ذیل بخش ٩-٤ در صفحه ١٢ ضمیمه دوم برجام، آمریکا موظف شده است که اجرای تحریمهای مرتبط با تولید و حمل و نقل اورانیوم و استخراج معدن اورانیوم مندرج در بخش (٢)(ب)٥ از آیسا را متوقف نماید.» [23]

همانطور که ملاحظه می شود استدلال آقای بعیدی نژاد مسئول گروه کارشناسی مذاکره کننده ایرانی نیز بر مواردی از برجام تصریح دارد که از نظر حقوقی  متن برجام را نقض می کند اما به گفته ایشان نقض عملی برجام زمانی خواهد بود که رئیس جمهور آمریکا توقف اجرای تحریم ها را مطابق با آنچه که در برجام آمده است امضاء نکند . در ان صورت است که می توان گفت علاوه بر نقض متن برجام در عمل نیز برجام نقض شده است. [24]

اقای حمید ابوطالبی  معاون سیاسی دفتر رئیس جمهوری با تفکیک قائل شدن بین نقض محتوایی برجام با نقض عملی برجام معتقد است:

« ... دراین مقطع که برجام براساس مصوبات کنگره آمریکا 'نقض محتوایی' شده، ولی ازلحاظ اجرایی ووفق دستورالعمل های اجرایی رییس جمهورفعلی آن کشور،جلوی 'نقض عملی' آن گرفته می شود، می بایست صرفا ازطریق مکانیسم های برجام اقدام متقابل نماییم؛  ... ما نباید ناقض عملی برجام شویم؛ بلکه می بایست صرفا مبتنی برمکانیسم های درون برجامی حرکت نماییم؛ اگرچه می توانیم همانند آنان مصوباتی وضع واقداماتی راتصویب کرده و اجرای آنها را منوط به اجرایی شدن ISA نماییم. »  [25]

دراین مورد اقای ابوطالبی تفکیک بسیار مهمی انجام داده است که این موضوع موجب می شود برای هر گونه تصمیم گیری دقت شود که نقص محتوایی برجام براساس آنچه که بر روی کاغذ انجام شده و نقض عملی برجام ان است که آمریکا تعهدات خود را در باره توقف تحریم ها انجام نداده باشد. درست مانند زمانی که تحریم ها در عمل بر روی کاغذ لغو یا متوقف شدند اما در عمل برای لغو کامل آنها باید مدتها منتظر ماند تا شرایط در نظر گرفته شده در برجام تحقق پیدا کند.

چرا باید در باره تمدید قانونISA   اقدام های مناسب انجام داد ؟

در یکسال گذشته با تلاش لابی صهیونیست در آمریکا و به کار گیری همه امکانات انها در بانکها و رسانه های گروهی غرب ، در عمل  سنگ اندازی ها در مسیر اجرای برجام شروع شده وادامه دارد دراین شرایط با بدست گرفتن قدرت توسط  ترامپ در کاخ سفید و اکثریت کرسی های مجلس نمایندگان و مجلس سنا توسط جمهوریخواهان ، نخستین بار در چند دهه گذشته در آمریکا اکثریت در هر سه نهاد قدرت در آمریکا بصورت هم زمان دراختیار جمهوری خواهان  قرار گرفته است.[26] اینکه اکثریت نمایندگان و سناتورها مخالف ایران و انقلاب اسلامی و بویژه برجام هستند. این هشیاری را از طرف ایرانی طلب می کند که خود را برای مواجهه با اقدام های آنها از هم اکنون آماده کند.

براین اساس، فضای سیاسی حاکم برمجلسین آمریکا دردوسال آینده  ونیز چهارسال در کاخ سفید شرایطی را ایجاب می کند که جمهوری اسلامی ایران این تحولات را با دقت رصد کرده و متناسب با شرایط کشور تصمیم های دقیق و قاطع اتخاذ کند. تا طرف مقابل ازهم اکنون بداند جمهوری اسلامی ایران در برابراقدام های ایذایی برای وادار کردن ایران برای انجام اقدام های رادیکال به نتیجه نمی رسد و درست برعکس ایران به دلیل آنکه به استناد گزارش های آمانو مدیرکل آژانس بین المللی انرژی هسته ای ایران کلیه تعهدات خود در برجام را انجام داده است [27] آمادگی دارد تا با بسیج امکانات خود درعرصه های فنی ، حقوقی و سیاسی شرایط جدید را برای خنثی کردن توطئه های جدید آمریکا بوجود آورد .

اگر امروز ایران در برابر تمدید قانون موسوم به ISA بی تفاوت گذر می کرد در واقع آدرس غلط به طرف مقابل می داد. بنابراین باید  اقدام صحیح ، قاطع و موثر خود را از هم اکنون به مورد اجراء می گذاشت. بویژه آنکه هدف اصلی این قانون آن است که می خواهند ایران را از منابع مالی  محروم سازند در واقع نقشه اصلی آمریکا آن است که با وجود اجرای برجام، دسترسی ایران به منابع مالی همچنان محدود باقی بماند. این هدف به بهانه  مهار  پیشرفت های  هسته ای ، شیمیایی، بیولوژیک و موشکی انجام می شود. اما درواقع آنها می دانند با اجرایی شدن برجام در عمل هیچ بهانه ای برای اینکه ایران به سلاح های کشتار جمعی از جمله هسته ای  دسترسی پیدا کند، وجود ندارد.  

زیرا با توافق برجام وهمچنین پیوستن ایران به پیمان منع تولید و نگهداری سلاح های شیمیایی و سازمان  OPCW  درسالهای گذشته درعمل بهانه ای برای آمریکایی ها باقی نمانده است. براین اساس  می توان گفت گرچه راه ترامپ برای اعمال فشار به ایران به بهانه های مختلفی چون  پولشویی ، حمایت از تروریسم ، آزمایش موشکهای دور برد ، نقض حقوق بشر  و.... باز است. اما برخلاف گذشته  بسترهای قانونی برای اقدام علیه ایران فراهم نیست .  زیرا قطعنامه های شش گانه شورای امنیت سازمان ملل[28] و دوازده گانه شورای حکام  و از همه مهم تر پرونده سازی تحت عنوان PMD یا همان ابعاد احتمالی نظامی که در 12 سرفصل  و 66 ماده ایران را به تلاش برای ساختن بمب اتمی متهم می کرد [29]، بسته شده است.  [30]

با این حال به نظر می رسد ایران باید بصورت جدی خود را برای مهار بازهای حاکم بر کاخ سفید در چهارسال آتی آماده کند. اما سئوال اصلی این است که ایران برای پاسخ متناسب با این اقدام چه راهکارهای درپیش رو خواهد داشت؟

ایران چه اقدام هایی را می تواند در باره تمدید قانون ISA  انجام دهد؟

نامه اقای حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران به اقایان ظریف و صالحی که پیرو تصمیمات شورای عالی امنیت ملی و هیات نظارت بر برجام، ابلاغ شد. شامل دستورات مشخصی بود که اقدام های فوری ایران را در  واکنش مناسب و موثر به طرف مقابل نشان داد. زیرا از یکطرف آقای ظریف مسئول « اجرای مراحل پیش بینی شده در «برجام» برای رسیدگی به موارد نقض،» شد تا ازطریق  دو مسیر دیپلماتیک و حقوقی موضوع نقض برجام را پیگیری کند.  از طرف دیگر اقای صالحی مسئول شد تا  دوموضوع راپیگیری کند  «  1. برنامه ریزی برای طراحی و ساخت پیشران هسته ای جهت بهره گیری در حوزه حمل ونقل دریایی، با همکاری مراکز علمی و تحقیقاتی.

2. مطالعه و طراحی «تولید سوخت» مصرفی پیشران هسته ای، با همکاری مراکز علمی و تحقیقاتی.»[31]

از آنجایی که این برنامه ریزی با اطلاع آژانس بین المللی انرژی هسته ای انجام خواهد شد و نیز بخاطر آنکه کلیه مراحل تحقیق و توسعه تحت نظارت آژانس انجام می شود و خارج از توافق برجام نیست ؛ درعمل می توان گفت این دستور به طرف مقابل یک پیام صریح داشت که ایران در برابر اقدام های کارشکنانه آمریکا امکانات متعددی دارد که بدون نقض برجام می تواند متقابلا به حرکت خود برای توسعه صنعت هسته ای در کشور ادامه دهد .

به باور نگارنده بطور کلی ایران می تواند در سه سطح اقدام های موثری را به عمل آورد:

الف: بلند مدت

اگرچه دوره اجرای نهایی برجام هشت سال از زمان شروع اجراء تعیین شده است. اما برخی از شروط این توافقنامه ده سال ، برخی پانزده سال  و برخی تا بیست و پنج سال اعتبار دارد. بنابراین اجرای این توافقنامه دوره ای طولانی است که نیاز به نظارت مستمر و توجه زیاد از طرف همه کشورهای متعهد به اجرای ان یعنی ایران ، اتحادیه اروپا و گروه موسوم به  1+5 وسازمان های بین المللی از جمله  آژانس بین المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل دارد.

بر این اساس ایران برای آنکه مطمئن باشد که در سالهای آتی طرف مقابل نمی تواند از برجام تخطی کند لازم است اقتصاد مقاومتی را بصورت مبنایی در کشور بوجود آورد. نهادینه کردن اقتصاد مقاومتی درساختار اقتصادی ایران موجب میشود اقتصاد کشور در برابر تحریم ها مقاوم باشد.

دراین حالت آمریکا و متحدانش نمی توانند از تحریم ها به عنوان اهرم فشاربرای تحمیل نظریات خود به ایران استفاده کنند. در واقع از بین رفتن کارایی سلاح تحریم برای غرب ، در عمل آنها را مجبور می سازد به اجرای دقیق تعهدات خود در برجام گردن نهند.  اما بحث این است که تا اجرای کامل اقتصاد مقاومتی در ایران  راه درازی در پیش است به همین دلیل باید به اقدام های  میان مدت و کوتاه مدت  نیزمورد توجه قرارگیرد.

ب: میان مدت

 درمیان مدت، می توان  اقدام های حقوقی بین المللی در داخل و خارج آمریکا را پیگیری کرد. با انکه می دانیم احتمالا آمریکایی ها به آراء نهاد های بین المللی اهمیتی نمی دهند و کار خود را پیش می برند اما در صورتی که بتوان اقامه دعوا در نهادهای بین المللی مانند دیوان  عدالت بین المللی (  ICJ)   در لاهه هلند و نیزسازمان خدمات و اقدام خارجی اتحادیه اروپا( EEAS ) که کارش نظارت بر اجرای دقیق برجام است [32]، به نتیجه برسانیم. بطور قطع دست ایران برای اینکه اولا سایر کشورها با آمریکا همراه نشوند باز خواهد بود و ثانیا بر اساس همان احکام می توان در دادگاه های  داخل آمریکا مطالبات ایران را از کانال های حقوقی دنبال کرد.

همانطور که توضیح داده شد با توجه به شرایط مناسب امروز نسبت به سال 1392 دست ایران برای پیشبرد برنامه های حقوقی اش بازاست. زیرا امروز پرونده  موسوم به  PMD یا همان ابعاداحتمالی نظامی به بایگانی تاریخ سپرده شده است. همچنین دوازده قطعنامه حقوقی شورای حکام علیه ایران خاتمه یافته اعلام شده است. [33] و در نهایت شش قطعنامه شورای امنیت تحت فصل هفتم به یک قطعنامه 2231 تبدیل شده است که بر اساس فصل ششم منشور ملل متحد است و رویکرد ان بیشتر همکاری با ایران است. [34]

پ: کوتاه مدت

1- بصورت فوری تنظیم یک برنامه دقیق از سوی مجلس برای ایجاد بسترهای قانونی برای مقابله با هرنوع تحریم  به هر بهانه- چون این بهانه ها تمامی ندارد- قابل اجرا است .

2- طراحی و اجرای یک برنامه جامع  رسانه ای  برای پوشش افکار عمومی در  داخل  و خارج کشور به منظور راه  اندازی یک جریان حامی ایران در خارج کشور و مقابله با جو ایران هراسی و دهها کار کوچک و بزرگ دیگر رسانه ای  که به راه اندازی پویش های ملی (کمپینگ ها) ودر صورت امکان بین المللی برای دفاع از مواضع ایران در برابر فشار آمریکا ومتحدانش بنجامد.

 3- اعزام هیات های دیپلماتیک برای بهبود مناسبات با همسایه گان تا آنجایی که امکان دارد و عزتمندانه باشد . در این مورد بهبود مناسبات تیره با عربستان از همه ضروری تر به نظر می رسد . از قبل اختلاف ایران با همسایگانش قدرتهای سلطه جو میلیاردها دلار به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس فروخته اند. [35]

4- اعزام هیات های دیپلماتیک به چین ، روسیه و کشورهای اروپایی بویژه المان ، فرانسه و انگلیس برای تبیین مواضع ایران در باره نقض محتوایی برجام از سوی آمریکا

5- ایجاد وحدت وهمدلی بین جناح ها و گروه های موجود در کشور و توجه به اینکه برجام در حال حاضر یک سند بین المللی است و زیر سئوال بردن اصل این سند به زیان کشور است زیرا ایران مطالبات خود را از طرف مقابل بر اساس همین سند مطرح می کند .

6- سامان دهی به وضعیت بانکها و بیمه های کشور که درحال حاضر بیشترین فشارهای تحریم ها متوجه آنها است ، می توان با اصلاح نظام بانکی کشور و اصلاح نظام بیمه ای ، تهدید موجود را به یک فرصت ملی تبدیل کرد.

 نتیجه گیری :

اصلی ترین بخش برجام از نظر طرف ایران ، پیوست 2 مربوط به لغو تحریم ها است. توقف, لغو و عدم تصویب موارد تحریم های مندرج در قانون ISA , بطور صریح و شفاف در بند B مربوط به تحریم های آمریکا, بیان شده است. در 5 قسمت این بند از قانون ISA نام برده شده است و توقف تحریم های آن را مورد تاکید قرار داده است.

در قسمت 4.1.1 در موضوع تحریم های اعمالی علیه افراد و اشخاص حقوقی, به موارد مندرج در قانون ISA نیز اشاره کرده است.

در قسمت 4.2.1 در موضوع تحریم ارائه خدمات بیمه ای نیز به موارد مندرج در قانون ISA اشاره کرده است.

در قسمت 4.3.1 در موضوع تحریم های مرتبط با کاهش فروش نفت ایران, دقیقا به موضوع تحریم های مندرج در قانون ISA اشاره کرده است و توقف آنها را خواسته است.

در قسمت 4.3.2 , موضوع تحریم های سرمایه گذاری را بیان کرده است و تحریم های مندرج در قانون ISA  را مشمول آن قرار داده است که می بایست متوقف و در پایان 8 سال از اجرای برجام, لغو گردند.

در قسمت 4.3.4 نیز موضوع تحریم های مرتبط با صادرات فروش فرآورده های نفتی ایران بیان شده است که قانون ISA , یکی از مهترین تحریم های مربوطه می باشد که در این قسمت از آن یاد شده است و می بایست متوقف گردد. [36]

براین اساس هم روح برجام نادیده گرفته شده است و هم موارد متعددی ازمتن برجام نقض شده است اما برای نقض عملی برجام زمانی می توان اظهار نظر دقیق کرد که رئیس جمهور آمریکا مانند شش ماه قبل از اختیارات خود برای توقف اجرای تحریم های مصوبه کنگره استفاده نکند.

در هرصورت با توجه به اینکه حاکمان کاخ سفید و کنگره اکثریتشان دست جمهوریخواهان مخالف برجم است ضرورت اقدام های بازدارنده برکسی پوشیده نیست.