روش تحلیل سیاسی

پیشینه بحث: 

ایران  و ایالات متحده آمریکا تا کنون برای رفع اختلاف های موجود بین دو طرف پنج بار به دادگاه بین المللی مستقر در لاهه هلند مراجعه کرده اند .

1- نخستین بارآمریکا درهشتم آذرماه 1358(29 نوامبر1979) درجریان شکایت ازایران بواسطه تسخیرلانه جاسوسی آمریکا در تهران توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، به دادگاه لاهه شکایت کرد.  این دادگاه از آنجا که ایران و آمریکا صلاحیتش را از قبل قبول نکرده بودند به استناد به بند 21 عهدنامه مودت ایران وآمریکا ، صلاحیت خود را در باره رسیدگی به شکایت ایالات متحده از ایران  اعلام کرد. در نهایت شش ماه بعد در سوم خرداد 1359 (24 می 1980) دادگاه بدلیل شرکت نکردن ایران در دادگاه و نیز به استناد اینکه دولت ایران باید از این اتفاق جلوگیری می کرد رای به محکومیت ایران داد.

2- پس ازشلیک موشک از ناو وینسنس آمریکایی به سوی هواپیمای مسافربری  ایرباس درتاریخ 12 تیر1367 که منجر به شهادت شمار زیادی  از هموطنانمان شد؛ نخستین بارایران شکایت خود را در 27 اردیبهشت سال 1368 (17 می  1989 ) علیه این اقدام جنایتکارانه آمریکا به دادگاه بین المللی لاهه ارائه کرد. که در نهایت با مصالحه دو طرف در سوم اسفند1394 (دوم فوریه 1996)  و پرداخت غرامت به خانواده کشته شدگان ایرانی و غیر ایرانی از سوی آمریکا  ، پرونده مختومه اعلام شد.

3-  ایران در یازدهم آبان 1371  (دوم نوامبر 1992) شکایت خود را به دادگاه بین المللی لاهه بخاطرحمله آمریکا به سکوهای نفتی ایران ارائه داد. ایالات متحده آمریکا طی دو نوبت، نخستین بار در27 مهرماه  سال 1366(19 اکتبر1987) به سکوهای رشادت و رسالت و دومین بار در 29 فروردین 1367 به سکوهای نصر و سلمان ، تجاوز نظامی کرد. چهار سال بعد ازحملات آمریکا به این سکوهای نفتی، ایران شکایت خود را دریازدهم آبان ماه  سال 1371 (دوم نوامبر 1992) در دادگاه بین المللی لاهه مطرح  کرد. این دادگاه پس از گذشت چهار سال سرانجام در 22 آذر1375  (دوازدهم دسامبر 1996)  صلاحیت خود را برای رسیدگی به موضوع بر اساس بند دوم ماده 21 عهدنامه مودت بین دو کشور ایران و آمریکا،  تائید کرد . با این حال  صدور رای دادگاه  هفت سال  بطول انجامید تا آنکه سرانجام در15 آبان 1382  (ششم نوامبر 2003)  رای نهایی صادر شد. براساس رای  15 قاضی  دادگاه لاهه ، آمریکا و ایران هر کدام در مواردی مسئول شناخته شدند و در مواردی هم دو کشور را مقصر ندانستند.  مهم ترین ویژه گی این رسیدگی استناد دادگاه به عهدنامه مودت بین ایران و آمریکا در چند مورد مهم بود. 

4- ایران در 26 خرداد سال 1395 (15 جون 2016) در خصوص توقیف دارایی های ایران درآمریکا به دادگاه بین المللی لاهه شکایت کرد که موضوع این پرونده نیز همچنان در حال رسیدگی و از 16 مهرماه 1397 (هشتم اکتبر 2018)  جلسلات رسمی دادگاه برگزار شد . تا آنکه در 24 بهمن 1397 (سیزدهم فوریه 2019) دادگاه به صلاحیت خود برای رسیدگی به این موضوع مهم رای داد که در ادامه به بررسی آن می پردازیم .

5- تصمیم دولت ایالات متحده برای اعلام خروج از برجام از اردیبهشت 1397 و اعمال مجدد تحریم های طی دو مرحله علیه ایران در نهایت باعث شد تا دولت ایران در 25 تیرماه 1397 (16 جولای 2018) در دبیرخانه دادگاه بین المللی لاهه  در هلند شکایت خود را از آمریکا به استناد عهدنامه مودت بین ایران و آمریکا که در23  مرداد 1334 (15 آگوست 1955)  به امضاء دو طرف رسیده ، به ثبت برساند. زیرا  بر اساس توافق برجام در تیرماه سال ۱۳۹۴ آمریکا قرار بود اجرای تحریم های خود را به حالت  تعلیق در آورد. اما با تصمیم یکسویه ترامپ این تحریم ها مجددا از طی دو مرحله سر گرفته شد. ایران از دادگاه لاهه  در خواست نمود که با توجه به آثار گسترده و جبران ناپذیر این تحریم ها بر روی اقتصاد ایران و محدودیت های اعلام شده سخت تر آن کشور در مورد اتباع و شرکت های ایرانی، نسبت به صدور دستور اقدامات فوری و پیش از رسیدگی به ماهیت اصل دعوی،آمریکا را به رعایت توافق برجام ملزم کند.

«عبدالقوی یوسف»رئیس دادگاه لاهه  در یازدهم مهر ماه 1397 اعلام کرد«بر اساس تعهدات مصرح در پیمان مودت، ایالات متحده باید به نحو مقتضی محدودیت‌های اعمال‌شده در زمینه اقلام دارویی، بشردوستانه، هوانوردی و کشاورزی بر اساس تصمیم ۸ می ۲۰۱۸ (برای خروج برجام) علیه ایران را رفع کند.»

نهایتا او گفت قضات دیوان به اتفاق آرا به سه تصمیم موقت رسیده‌اند که تا زمان صدور رأی نهایی برای دو طرف الزام‌آور است:

الف: ایالات متحده آمریکا، منطبق با تعهداتش ذیل پیمان ۱۹۵۵ مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی، باید به نحو مورد انتخاب خود، هر مانع برآمده از تدابیر اعلامی ۸ می ۲۰۱۸ بر صادرات آزاد این اقلام به اراضی جمهوری اسلامی ایران را رفع کند:

دارو و تجهیزات پزشکی؛ مواد غذایی و اقلام زراعی؛ قطعات یدکی، تجهیزات، خدمات مربوطه (شامل خدمات پس از فروش، تعمیر و خدمات نگهداری و بازرسی) مورد نیاز ایمنی هوانوردی مسافری.

ب: ایالات متحده آمریکا باید اطمینان یابد که در ارتباط با اقلام و خدمات فوق‌الذکر، مجوزها و تاییدیه‌های مورد نیاز صادر شده و پرداخت‌ها و دیگر انتقال‌های منابع تحت هیچ محدودیتی نباشند؛

پ: هر دو طرف باید از هر اقدامی که ممکن است مناقشه ارائه‌شده در دیوان را تشدید کرده یا ابعاد آن را گسترش دهد و حل آن را دشوارتر کند، خودداری کنند.

براین اساس، هرچند دادگاه بین المللی لاهه  تمام تدابیر مورد درخواست ایران را نپذیرفت، اما واشنگتن را به رفع بخش قابل توجهی از تحریم‌های ایران ملزم کرد. همچنین بند سوم تصمیمات دیوان عملا آمریکا را از اعمال تحریم‌های بیشتر از جمله احیای تحریم‌های یکجانبه نفتی که می‌تواند دامنه مناقشه را گسترش دهد، منع کرد.» اما دولت ترامپ بدون توجه به این رای همچنان تحریم های گسترده را از آبان ماه علیه ایران ادامه داد. 

تحلیل حکم دادگاه بین المللی لاهه

دادگاه بین المللی ICJ درلاهه هلند صلاحیت خود را برای رسیدگی به شکایت ایران درمورد بلوکه شدن  دومیلیارد و ۶۵۰ میلیون دلار از دارایی های ایران دربانکهای آمریکا را تائیدکرد. بدین ترتیب این دادگاه بین المللی در حکم خود با رد اعتراض آمریکا اعلام کرد که به شکایت ایران که در 26 خرداد سال 1395 (15 جون 2016)  در خصوص توقیف اموالش توسط آمریکا مطرح شده بود ، رسیدگی می‌کند. این درواقع دومین شکست حقوقی آمریکا بدنبال صدور رای قبلی دادگاه در 11مهر ماه 1397 در باره رسیدگی به پرونده دیگری در خصوص اعمال تحریم ها از سوی آمریکا بعد از برجام ، محسوب می شود.

آمریکا با خروج از پیمان مودت با ایران در مهرماه گذشته انتظار داشت دادگاه لاهه به درخواست آنها مبنی برصلاحیت نداشتن برای رسیدگی به این موضوع، رای  مثبت بدهد. اما  از آنجا که این دادگاه پیش از این یکبار به درخواست آمریکا در سال 1980 و دو بار هم به درخواست ایران بر اساس پیمان مودت به موضوع شکایت دو طرف دادگاه رسیدگی کرده است اینبار هم همانطور که انتظار می رفت به صلاحیت خود برای رسیدگی به شکایت ایران رای داد. ضمن آنکه بر اساس ماده 22 پیمان مودت یکسال بعد از خروج هر طرف از آن می توان این پیمان را بی اعتبار دانست در حالی که هنوز حداقل هفت ماه دیگر این پیمان اعتبار دارد.  با آنکه روند رسیدگی به این شکایت ممکن است چند سال بطول انجامد اما در این مرحله امریکا با یک بی اعتباری جدید در صحنه بین المللی روبرو شده است.

با آنکه گفته می شود این حکم ضمانت اجرایی ندارد اما بدلیل آنکه دادگاه بین المللی عدالت در لاهه یکی از ارکان شش گانه  سازمان ملل  محسوب می شود و حکم آن در واقع به عنوان یک نهاد حقوقی سازمان ملل نافذ است ، بنابراین با وجود آنکه پیش بینی می شود آمریکا  مانند سه مورد مشابه این حکم را هم نادیده بگیرد اما در نهایت مجبور است هزینه بی آبروی مربوط به نادیده گرفتن مهم ترین نهاد حقوقی جهان را بپردازد. بویژه آنکه از جهت نشان دادن حقانیت موضع کشورشاکی اهمیت سیاسی بین المللی زیادی برای ایران دارد. دولت ایالات متحده  در گذشته سه بار در باره خودداری ازاعدام اتباع  پاراگوئه دربیستم فروردین 1377 (نهم آوریل سال1998 ) آلمان در دوازدهم اسفند 1377 (سوم مارس سال 1999) و مکزیک دردوم اردیبهشت 1383 ( 21 آوریل سال 2004 ) رای دادگاه را اجراء نکرد.

اگرچه ایران برای اجراء برنامه مقابله با تحریم های آمریکا تنها به رای دادگاه بین المللی لاهه متکی نیست و بطور قطع در عرصه های سیاسی ، اقتصادی و رسانه ای به مقابله خود با تحریم های ناجوانمرانه آمریکا ادامه می دهد اما بی شک شکست آمریکا با همه برخورداری های سیاسی حقوقی اش در عرصه جهانی نتیجه ای بسیار درخشان برای دستگاه دیپلماسی ایران محسوب می شود.

امیدوارم بجای نادیده انگاری های جناحی در داخل کشور به درک اهمیت  چنین موفقیتی که بی شک بسیار مهم تر از پیروزی در عرصه میدان های جام جهانی فوتبال است ،توجه عمیق شود. از این تجربه های خوب و سازنده می توان در ایجاد وحدت ملی و بالا بردن توان ملی در عرصه داخلی و خارجی در راستای تامین منافع ملی و امنیت ملی بهره گرفت.