التهاب در مرز مشترک ایران و ارمنستان
چرا مرز نوردوز را مرزی تاریخی برای ایران و ارمنستان میدانند؟
مرز ایران و ارمنستان که در طرف ایران «نوردوز» و در طرف ارمنستان« مغری» یا استان سیونیک خوانده می شود، 34 سال پس از امضای عهدنامه ترکمنچای، در سال 1862 بین ایران و روسیه نهایی شد. یعنی حدود 160 سال از تاسیس آن می گذرد. گرچه برای همه ایرانیان مبنای تشکیل چنین مرزی تلخ و غم انگیز بوده و هست؛ اما در طول همه این سالها چه در دوره روسیه تزاری و چه در دوران حاکمیت بلشویکها و چه در دوران پس از فروپاشی شوروی و همسایگی با ارمنستان همیشه مورد احترام دو طرف قرار داشته است و طی این همه سال، شاهد کمترین تنش در مقایسه با سایر مرزهای ایران در این منطقه بوده ایم.
اهمیت سیاسی مغری برای ایران و ارمنستان در چیست؟
قفقازجنوبی عقبه استراتژیک برای ایران و در حوزه تمدنی فلات ایران محسوب می شود و هرگونه تغییر و تحول در این حوزه بر امنیت مرزهای شمالی ایران تاثیر مستقیم دارد. بنابراین ایران از جهت امنیتی و تاریخی نمی تواند نسبت به تحولات این منطقه بی تفاوت باشد. براین اساس طی سه دهه گذشته نوعی همکاری بر اساس موازنه مثبت و منافع متقابل در مرز ایران با دو کشور همسایه شمالیاش شکل گرفته که میتوان برداشت کرد هر نوع تغییری در این مرز موجب برهم خوردن موازنه راهبردی در منطقه خواهد شد. زیرا تغییر در جغرافیای سیاسی هر بخشی از منطقه قفقازجنوبی تاثیر مستقیم بر برهم خوردن ثبات و امنیت سایر بخشها خواهد داشت .
چرا مرز ارمنستان و ایران برای هر دو کشور اهمیت ژئواستراتژیک دارد ؟
ارمنستان محصور در خشکی برای دستیابی به آبهای خلیج فارس و دریای عمان به مرز 40 کیلومتری با ایران نیاز مبرم دارد. زیرا این مسیر در طول سه دهه گذشته پس از فروپاشی و منازعه ارمنستان با جمهوری آذربایجان در شرق و اختلاف با ترکیه در غرب تنها مکانی امن و بی دردسر برای ارمنستان بوده تا بتواند نیازهای ضروری خود را از طریق خطوط حمل و نقل جادهای فراهم کند. همچنین مرز مغری از طریق راههای ارتباطی داخلی، ارتباط ایران را با شمال ارمنستان در مرزهای گرجستان و از آنجا به دریای سیاه و شرق اروپا فراهم می کند.
برای ایران نیز مرز نوردوز و از آنجا برقراری ارتباط با مغری در ارمنستان، یکی از سه راه اصلی دسترسی حمل و نقل زمینی ایران به اروپا محسوب می شود. از این جهت می توان گفت مرز مغری رگ حیاتی ایران و هم ارمنستان بشمار می رود و آنها نمی توانند از چنین مرزی چشم پوشی کنند. همکاری شمال و جنوب در واقع طرح بلند مدتی است که در برابر راهبرد آمریکا قرار دارد. آمریکا در این منطقه سیاست همکاری های شرقی – غربی را بدون حضور ایران دنبال می کند.
منطقه مغری خط حایل بین نخجوان به خاک اصلی آذربایجان، در این میان ترکیه به صحنهگردانِ پشتپردهای بدل شده که آذربایجان را برای تصرف این مرز هدایت میکند. نظرتان در باره این نقشآفرینی ترکیه چیست؟
با در نظر گرفتن این واقعیت که ترکیه با استفاده از مرز12 کیلومتری خود در شهر سَدرَک نخجوان میکوشد از طریق اتصال نخجوان به مغری و از آنجا به خاک اصلی جمهوری آذربایجان و از آنجا به خزر و آسیای مرکزی تا ایالت سین کیانگ چین ، عقبه استراتژیک خود را به سمت شرق گسترش دهد؛ حفظ مرز ایران و ارمنستان اهمیت بسیار بالا از منظر ژئوپلیتیكی و ژئواستراتژیک دارد. زیرا حفظ وضعیت موجود در مرز مغری مانع اجرای برنامه بلند مدت ترکیه می شود که سالهای سال در رویای پیوستن سرزمینی به جمهوری آذربایجان، خزر و از آنجا به آسیای مرکزی تا ایالت سین کیانگ چین است. از آنجا که طی سه دهه گذشته اسرائیل و آمریکا هم تلاش میکنند از طریق مرزهای شمالی ایران با کمک ترکیه و جمهوری آذربایجان فشار مضاعف را برای تحریم همه جانبه ایران و عملیات ایذایی بر ضد امنیت ایران وارد کنند ، اهمیت همکاری ایران و ارمنستان در مرز مغری بیش از پیش خود نمایی می کند.
وجود رودخانه ارس در مرز مغری بین ایران و ارمنستان بر این تحولات چه اثری میگذارد؟
از نظر جغرافیای سیاسی و نیز حقوقی ، رودخانهی ارس رودخانه مرزی بین المللی محسوب میشود. که از چهار کشور می گذرد. این رود از کوههای ترکیه سرچشمه گرفته و پس از تقسیم به دو سرشاخه اصلی طی 440 کیلومتر به مرز ارمنستان با ترکیه میرسد. ارس پس از حدود 120 کیلومتر در مرز مشترک این دو کشور به سمت مرز ایران و آذربایجان در جمهوری خودمختار نخجوان حرکت میکند. ارس پس از آن به مرز مشترک ایران و ارمنستان میرسد که در طول حدود 45 کیلومتر جریان دارد. وجود این رودخانه در مرز دو کشور شرایط ویژهای را به وجود آورده است که اگر به هر دلیل مرز ایران و ارمنستان در مغری مخدوش شود، تاثیر مستقیم آن بر تغییر جغرافیای سیاسی منطقه در مسیر رودخانه به سمت نخجوان در غرب و خاک اصلی جمهوری آذربایجان در شرق خواهد بود. ضمن آنکه ضربه جدی بر موقعیت حوزه آبی ارس به عنوان رودخانه بین المللی که نماد همکاری و همبستگی کشورهای منطقه بوده و هست، وارد خواهد شد.
مغری برای منطقه از نظر ژئواکونومیکی چه تحولاتی را میتواند رقم بزند؟
با در نظر گرفتن مزیتهای اقتصادی منطقه مغری برای دو کشور، میتوان با قاطعیت گفت علاوه بر جنبههای ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک مغری، این منطقه از سه جنبه مهم زیر اهمیت ژئواکونومیکی نیز برای هر دو کشور دارد. اول به مناطق آزاد تجاری در دو سوی ارس باید پرداخت. منطقه مغری به عنوان یکی از بزرگترین مناطق آزاد تجاری ارمنستان در ۲۴ آذر ماه ۱۳۹۶ راه اندازی شد. از آنجا که این منطقه آزاد بازرگانی یکی از ۸ منطقه آزاد تجاری در حوزه اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اورآسیا محسوب میشود؛ بستری بسیار مناسب برای همکاریهای راهبردی ایران با کشورهای عضو این اتحادیه محسوب میشود. ایران از آبان سال 1398 توانسته است توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه کشورهای اورآسیا را در مورد ۵۰۲ قلم کالا از طرف اتحادیه و ۳۶۰ قلم کالا از سوی ایران مشمول تعرفه ترجیحی قرار دهد. بی شک مرز ایران و ارمنستان در این زمینه نقش کلیدی ایفاء میکند زیرا در عمل مغری دوازده دسترسی سریع و امن ایران از طریق جادههای زمینی به منطقه آزاد تجاری مغری و از آنجا به سایر اعضای اتحادیه اورآسیا خواهد بود. در مرز ایران نیز منطقه آزاد ارس نیز یکی از موفقترین مناطق آزاد در سالهای اخیر بشمار میرود. گرچه تحریم های آمریکا بر عملکرد این منطقه نیز تاثیر منفی داشته اما این منطقه به دلیل برخورداری از آب فراوان در رودخانه ارس، آب و هوای مناسب، نزدیکی به تولیدکنندگان حاشیه ارس و دشت های مجاور، نزدیکی به بازارهای مصرف در کشورهای اروپایی و منطقه قفقاز، کافی بودن وسعت اراضی حاصلخیز در زمینه کشاورزی پیشرفت زیادی داشته است که برای ارمنستان نیز به جهت تامین نیازهای روز حائز اهمیت است. در ادامه بررسی توسعه گردشگری نیز مهم است. علاوه بر مبادلات بازرگانی هر دو منطقه آزاد مغری و ارس توانستند زمینه بسیار خوبی برای جذب صنعت گردشگری و گردشگران فراهم کنند. توسعه منطقه آزاد مغری و گشایش از طریق مسیر راه آهن ایران- نخجوان- ارمنستان دور نمای مناسبی را برای گسترش روابط اقتصادی بویژه در زمینه توسعه گردشگری فراهم کرده است. استقرار ثبات و امنیت در روابط دو کشور همسایه ایران به توسعه همکاری های همه جانبه در کلیه سطوح بین کشورهای منطقه از جمله موضوع گردشگری که نیاز مُبرمی به امنیت و ثبات دارد، کمک متقابل خواهد کرد. یعنی هرچه بیشتر همکاری های منطقه ای گسترش پیدا کند انگیزه بیشتری برای برقراری صلح بادوام و امنیت پایدار فراهم می شود. و همین امنیت خود لازمه گسترش فعالیتهای اقتصادی بویژه گردشگری خواهد بود. در پایان این موضوع میخواهم به انتقال انرژی گاز و برق اشاره کنم. دسترسی ایران به خطوط انتقال گاز به ارمنستان و گرجستان و دریای سیاه و شرق اروپا و توسعه همکاریهای شمال- جنوب در زمینه انتقال انرژی یکی دیگر از زمینه های بسیار خوب همکاری بین دو کشور در سالهای اخیر محسوب می شود. عملیات اجرایی پروژه خط لوله انتقال گاز حدود 310 کیلومتری (213 کیلومتر در ایران و 197 در ارمنستان)مربوط به صادرات گاز ایران به ارمنستان به ظرفیت اسمی حدود دو میلیارد و سیصد میلیون مترمکعب ، در اسفند 1385 با شرکت روسای جمهوری دو کشور آغاز و در نهایت آذر ماه 1387 با همکاری شرکت گاز پروم روسیه افتتاح شد. اما صدور گاز ایران در عمل از یکسال بعد آغاز شد. ایران و ارمنستان در سال ١٣٨٣ یک قرارداد تهاتر گاز در مقابل برق برای مدت ۲۰ سال امضا کردند که بر اساس آن، گاز صادراتی ایران در حدود روزانه یک میلیون متر مکعب به مصرف نیروگاههای تولید برق در ارمنستان می رسد و در عوض ایران از ارمنستان، 300 مگاوات برق در سال دریافت می کند. در صورت هرگونه تغییری در مرز ایران و ارمنستان موضوع ارسال گاز و امنیت انرژی در منطقه دچار مشکل اساسی خواهد شد.
آیا امکان از بین بردن این مرز وجود دارد؟
از بین بردن مرز ایران و ارمنستان نقشه جدیدی نیست و احتمال تحقق آن بسیار اندک است. اما از آنجا که اثرات این اقدام احتمالی برای منافع راهبردی ایران بسیار حیاتی و تعیین کننده است، هرچند که احتمال آن کم باشد، به دلیل اهمیت راهبردی مغری باید در برابر وضعیت موجود در منطقه آگاهانه دوراندیشی کرد و بهجای خوشبینی به وعدههای داده شده از سوی همسایگان، رویکردهای مناسب را برای پیشگیری از اجرای چنین نقشه شومی برای ایران و منطقه اتخاذ کرده و برنامه های لازم را طراحی و اجرا کنیم.
ایران در سطح داخلی در این شرایط باید چه واکنشی نشان دهد؟
در موضوع بکارگیری "قدرت بازدارندگی" برای ایران در جهت تثبیت مرز ایران و ارمنستان ، باید توجه داشت براساس قانون شناخته شده که «هر کشور توان و قدرت بیرونی اش تابعی از قدرت درونی آن است؛» باید تلاش پیگیر برای متقاعد سازی نخبگان بویژه در استانهای آذری زبان ایران انجام شود تا با انسجام درونی هرچه قدرتمند تر بتوان نقشه های شوم را خنثی کرد. پشتیبانی مردم از سیاست خارجی یک کشور از هر قدرت دیگری نقش بازدارنده بیشتری دارد .
در سطح منطقهای باید چه واکنشی نشان داد؟
با استفاده از نظریه باری بوزان که بر ضرورت ارایه تحلیل های منطقه ای برای درک دقیق تر مشکلات منطقه تاکید دارد، می توان مدل جدیدی از همکاری ها را در سطح منطقه قفقاز جنوبی پس از پایان جنگ قره باغ طراحی کرد. در این نظام 3+3 و یا در صورت انصراف گرجستان، نظام 2+3 ، مشارکت ایران ، ترکیه و روسیه از یکسو و آذربایجان و ارمنستان از سوی دیگر ضرورت حتمی دارد. این نظام جدید امنیتی می تواند بنیاد همکاریهای جدیدی را پی ریزی کند که بر اساس آن "منافع مشترک" بین کشورهای منطقه شکل بگیرد. این منافع مشترک ضامن پایداری توافق ها و ایجاد صلح و ثبات در منطقه است. اختلاف موجود بین کشورهای منطقه و رقابتهای دور و نزدیکی که با هم دارند به عنوان یک واقعیت قابل درک هستند . اما این اختلاف ها و رقابتها هیچکدام مانع از آن نمی شود که کشورها بر اساس منافعی که تشخیص می دهند ، بدنبال زمینه سازی برای همکاری های سازنده باشند. این مساله مستلزم تجدید نظر در زیاده خواهی ها ، یکسو نگری ها و مقابله با قدرتهای مداخله گر خارج از منطقه مثل آمریکا است.
مرز مغری تنها یک مرز محدود 40 کیلومتری برای ایران و ارمنستان نیست این مرز دروازه همکاری های شمال – جنوب و در صورت خواست ترکیه و آذربایجان می تواند بنیان همکاری های شرقی غربی را محقق سازد.
به نظر شما این گزاره درست است که ادعاهای تاریخی و اعمال قدرت نظامی نمی تواند جغرافیای سیاسی و مرزهای به رسمیت شناخته شده بین المللی را برهم بزند؟ بله، زیرا به محض ایجاد تغییر در هر کدام از مرزهای شوروی سابق ، ادعاهایی از سوی دیگر کشورها در مورد نخجوان ، لنکران و قره باغ و حتی در قفقاز شمالی نیز مطرح بوده و هست. اگر آذربایجان بخواهد از طریق اعمال زور ارمنستان را به ایجاد کریدور ارتباطی با نخجوان وادار سازد؛ بدون شک با واکنش دیگر قدرتهای بازیگر منطقه از جمله ایران ، روسیه روبرو خواهد شد حتی اگر از پشتیبانی اسرائیل ، ترکیه و آمریکا هم بهره مند باشد.
مرز مغری از طریق راههای ارتباطی داخلی، ارتباط ایران را با شمال ارمنستان در مرزهای گرجستان و از آنجا به دریای سیاه و شرق اروپا فراهم می کند. برای ایران نیز مرز نوردوز و از آنجا برقراری ارتباط با مغری در ارمنستان، یکی از سه راه اصلی دسترسی حمل و نقل زمینی ایران به اروپا محسوب می شود.
اهمیت ارمنستان برای بازیگران فرا منطقه
طی سه دهه گذشته اسرائیل و آمریکا هم تلاش میکنند از طریق مرزهای شمالی ایران با کمک ترکیه و جمهوری آذربایجان فشار مضاعف را برای تحریم همه جانبه ایران و عملیات ایذایی بر ضد امنیت ایران وارد کنند ، اهمیت همکاری ایران و ارمنستان در مرز مغری بیش از پیش خود نمایی می کند.
از بین بردن مرز ایران و ارمنستان نقشه جدیدی نیست و احتمال تحقق آن بسیار اندک است. اما از آنجا که اثرات این اقدام احتمالی برای منافع راهبردی ایران بسیار حیاتی و تعیین کننده است، هرچند که احتمال آن کم باشد، به دلیل اهمیت راهبردی مغری باید در برابر وضعیت موجود در منطقه آگاهانه دوراندیشی کرد.