انتخاب مسیر تقابل از سوی تروئیکای اروپایی
مواضع سه قدرت اروپایی در شورای حکام درباره ایران می‌تواند آثار جبرانناپذیری بر مذاکرات هسته‌ای بر جای بگذارد
هفته جاری، روزهای سرنوشت‌سازی برای پرونده هسته‌ای ایران است. گزارش‌ها حاکی از آن است که دولت‌های غربی از جمله سه کشور اروپایی طرف برجام و آمریکا در حال تدارک قطعنامه‌ای برای محکومیت ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند که ایران را به عدم اجرای تعهداتش در چارچوب پادمان متهم می‌کند. این گزارش‌ها با واکنش تند تهران مواجه شده‌است.
شهاب شهسواری خبرنگار گروه بین‌الملل
حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل هسته‌ای به «هم‌میهن» می‌گوید: «مدیرکل آژانس در گزارش دوره‌ای قبلی خود گفته‌بود که ایران حدود ۲۸۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی در اختیار دارد و در گزارش جدید نیز گفته‌است که ایران ۴۰۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی در اختیار دارد. این گزارش‌های دوره‌ای عادی است و به صورت مستمر در هر جلسه فصلی شورای حکام، مدیرکل بر اساس مسئولیتی که برای نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران بر عهده او گذاشته‌شده‌است، گزارش‌های خود را در مورد میزان مواد شکافت‌پذیر و فعالیت‌های هسته‌ای ایران به روزرسانی می‌کند.»
اما گزارش دوم که یک گزارش محرمانه فوق‌العاده بود، بر اساس قطعنامه نوامبر گذشته شورای حکام، به خواست سه کشور اروپایی طرف برجام ارائه شده‌است. در این گزارش، مدیرکل آژانس به تفصیل در مورد فعالیت‌ها، مکان‌ها و مواد اعلام‌نشده ادعایی ایران پرداخته‌است و ایران را متهم به نقض تعهدات خود در پادمان کرده‌است. تمامی ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش مربوط به فعالیت‌های پیشین ایران تا پیش از سال ۲۰۰۳ است.
این گزارش با واکنش بسیار تند مقام‌های ایرانی مواجه شد. کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزیر امور خارجه ایران در واکنش به این گزارش بیانیه‌ای منتشر کرد و تاکید کرد: «تمام این گزارش ناظر بر حضور معدود مواد هسته‌ای در بیش از دو دهه قبل در ۴ مکان ادعایی و مبتنی بر یکسری داده‌های جعلی توسط رژیم صهیونیستی است. جالب توجه است که در سرتاسر گزارش، نکته ابهام‌آمیزی در رابطه با فعالیت‌های جاری هسته‌ای ایران و یا انحراف در فعالیت‌ها و مواد هسته‌ای وجود ندارد.»
واکنش تند ایران به گزارش محرمانه آژانس و تلاش سه کشور اروپایی برای صدور قطعنامه در شورای حکام، همزمان با مذاکرات ایران و آمریکا نشان می‌دهد که ایران به‌هیچ‌عنوان از مجموعه اقدام‌های ایذایی علیه خود راضی نیست و نگرانی‌های جدی نسبت به عملکرد و برنامه‌های طرف غربی در مورد برنامه هسته‌ای خود دارد. بهشتی‌پور معتقد است: «ایران با توجه به همکاری‌هایی که با آژانس داشت، از جمله سفر معاون پادمانی آژانس به تهران و همکاری‌هایی که از پاییز گذشته با آژانس انجام شده‌است، انتظار داشت که مدیرکل گزارش مثبت‌تری در مورد روند همکاری تهران و آژانس بدهد.» او می‌گوید: «بر اساس اخبار منتشرشده، دیدار عراقچی با گروسی در قاهره نیز با هدف اعتراض به محتوای همین گزارش محرمانه بود.»
زنده کردن اتهام‌های کهنه
بر اساس آنچه در متون درز یافته از گزارش محرمانه مدیرکل آژانس در رسانه‌ها منتشر شده‌است، تمامی اتهام‌های وارد شده به ایران در این گزارش مربوط به مکان‌ها، فعالیت‌ها و مواد اعلام نشده ادعایی تا پیش از سال ۲۰۰۳ است. در بیانیه‌ای که معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه در مورد ادعاهای گزارش محرمانه مدیرکل آژانس منتشر کرد، آمده‌است: «آژانس در گزارش خود مدعی شده است «سه مکان بخشی از یک برنامه هسته‌ای ساختارمند اعلام نشده بوده‌اند که توسط ایران تا اوایل دهه ۲۰۰۰ انجام می‌شده و در برخی از فعالیت‌ها از مواد هسته‌ای اعلام نشده استفاده شده است»، در جایی دیگر از همین گزارش تصریح کرده است که «آژانس هیچ نشانه معتبری از وجود یک برنامه هسته‌ای ساختارمند اعلام‌نشدۀ جاری در ایران ندارد و اظهارات بالاترین مقامات ایران مبنی بر اینکه استفاده از سلاح‌های هسته‌ای با قوانین اسلامی ناسازگار است را مورد توجه قرار می‌دهد». این اقرار آژانس حاکی از این است که این سازمان تحت فشار سیاسی برخی کشورها به ابزاری برای طرح مجدد موضوعات بسته‌شده گذشته برای اعمال فشار به ایران تبدیل شده است.»
کارشناسان گزارش مدیرکل را بهانه‌ای در دست سه کشور اروپایی برای اقدام علیه ایران می‌دانند و معتقد هستند که این گزارش‌ها به خودی خود اتهام مهمی را علیه ایران مطرح نمی‌کند. بهشتی‌پور با اشاره به اینکه در اختیار داشتن اورانیوم غنی‌شده در سطح بالا شرط لازم برای تسلیحاتی کردن برنامه هسته‌ای است، اما شرط کافی نیست، می‌گوید: «گزارش‌های مدیرکل نشان می‌دهد که ایران همکاری کاملی با آژانس دارد و آژانس در همه مراکز هسته‌ای ایران حضور دارد و به روشنی تا کوچک‌ترین حجم فعالیت‌های هسته‌ای را بازرسی و کنترل می‌کند. حتی در گزارش محرمانه مدیرکل هم بر اساس آنچه در بیانیه معاون وزیر امور خارجه آمده‌است، اقرار شده که ایران هیچ فعالیت جاری مشکوک یا پنهانی ندارد.»
سیدعباس عراقچی در واکنش تند خود به اقدام‌های کشورهای اروپایی در شورای حکام نوشت: «پس از سال‌ها همکاری خوب با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی - که به صدور قطعنامه‌ای منجر شد که ادعاهای مغرضانه درباره‌ی ابعاد نظامی احتمالی (PMD) برنامه‌ی هسته‌ای صلح‌آمیز ایران را مختومه کرد - کشور من بار دیگر به عدم پایبندی متهم شده است.» او با بیان اینکه به جای تعامل با حسن‌نیت، سه کشور اروپایی (E3) دست به اقدامی مغرضانه علیه ایران در شورای حکام آژانس زده‌اند، گفت: «زمانی‌که این سه کشور در سال ۲۰۰۵ نیز همین رفتار نادرست را در پیش گرفتند، نتیجه آن از بسیاری جهات، تولد واقعی غنی‌سازی اورانیوم در ایران بود.
آیا واقعاً سه کشور اروپایی طی دو دهه گذشته هیچ درسی نیاموخته‌اند؟» بهشتی‌پور، ضمن تایید همکاری ایران با آژانس حتی در مورد مکانهای ادعایی اعلام نشده، می‌گوید: «مقام‌های آژانس تاکنون چند بار از برخی از این مکانهای ادعایی بازدید کرده‌اند. سال‌های ۲۰۰۴، ۲۰۰۵ و ۲۰۱۹ بازدیدهایی برای بازرسان آژانس گذاشته‌شده‌است که مطمئن شوند هیچ فعالیت هسته‌ای در این مکان‌ها صورت نمی‌گیرد. اما مدیر کل اصرار دارد که باید در مورد فعالیت‌های ادعایی پیشین در این مکان‌ها شفاف‌سازی شود.
حتی در مورد یکی از مکانهای ادعایی هم در گذشته مذاکرات میان تهران و آژانس ثمربخش بود و پرونده آن بسته شد، هرچند که گویا مجدداً در این گزارش محرمانه مورد اشاره قرار گرفته‌است. ایران نهایت همکاری را انجام داده و نشان داده‌است که چیزی برای مخفی کردن ندارد. اصل موضوع که مرتبط به قبل از سال ۲۰۰۳ است.» بهشتی‌پور توضیح می‌دهد: «در مجموعه اسناد ادعایی سرقت‌شده از ایران، هیچ مسئله‌ای مرتبط به بعد از سال ۲۰۰۳ وجود ندارد و همه فعالیت‌های ادعایی مربوط به قبل از سال ۲۰۰۳ است. آژانس هم تاکید دارد که هیچ فعالیت جاری مشکوکی در ایران وجود ندارد.»
«۲۰۰۳ تا ۲۰۲۵ بیش از دو دهه فاصله دارد. هر کشور دیگری بود تاکنون آژانس این پرونده را برای آن محتومه اعلام کرده‌بود.» حسن بهشتی‌پور تاکید می‌کند: «در این اسناد هم اشاره‌ها به مسائلی مانند استفاده از آشکارسازهای نوترونی و امثال اینها، هیچ دلالتی بر برنامه ایران در گذشته برای ساخت سلاح هسته‌ای ندارد. آشکارسازهای نوترونی هم مانند نمک سبز کاربرد دوگانه نظامی و غیرنظامی دارد و صرف استفاده از آن به معنای ساخت یا تلاش برای ساخت تسلیحات هسته‌ای نیست.»
اهرم جدید برای فشار به تهران
به نظر می‌رسد که سه دولت اروپایی با اقدام‌های اخیر خود در آژانس به دنبال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت یا بهانه‌تراشی برای فعال کردن مکانیسم حل اختلاف برجام (مشهور به مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک) است. لورنس نورمان، خبرنگار وال‌استریت ژورنال به نقل از منابع آگاه آمریکایی نوشته‌است که در قطعنامه احتمالی این هفته شورای حکام، برنامه‌ای برای ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت وجود ندارد. با این حال صدور قطعنامه متوالی محکومیت علیه ایران در شورای حکام، می‌تواند نهایتاً به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت منجر شود.
«شرایط کنونی مشابه شرایط ایران در آژانس در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ است. دولت‌های غربی قبل از اینکه سال ۲۰۰۶ پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارسال کنند، ۹ قطعنامه محکومیت علیه ایران در شورای حکام صادر کردند. شرایط جاری هم مشابه همان دوران است و مشخص است که سه قدرت اروپایی درصدد اقدام علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند.» قطعنامه‌های شورای حکام می‌تواند ابزار فشار اروپایی‌ها به تهران برای دادن امتیازات بیشتر در مذاکرات هسته‌ای باشد. در واقع اروپایی‌ها علاوه بر مکانیسم اسنپ‌بک که در برجام پیش‌بینی شده‌است با باز کردن پرونده جدید نقض تعهدات پادمانی در شورای حکام و نگه داشتن تهدید ارجاع پرونده به شورای امنیت، تهران را بیش از پیش تحت فشار قرار می‌دهند.
«اروپایی‌ها در حال سندسازی علیه ایران هستند تا توجیهی برای استفاده از مکانیسم ماشه پیدا کنند. اروپایی‌ها بهانه‌ای ندارند که بخواهند مکانیسم ماشه را فعال کنند، به همین دلیل هم به فعالیت‌های ادعایی گذشته ایران متوسل شده‌اند که تاریخ آن به بیش از دو دهه قبل بر می‌گردد.» این کارشناس هسته‌ای می‌گوید: «اروپایی‌ها می‌دانند که ایران از حقوق خود برای مقابله به مثل در برجام استفاده کرده و سطح غنی‌سازی را افزایش داده‌است. اگر ایران مخفیانه اقدامی را انجام می‌داد، شاید می‌توانستند ادعا کنند که نقض فاحش برجام رخ داده‌است، اما واقعیت این است که تمام فعالیت‌های ایران در چارچوب نظارت دقیق آژانس انجام می‌شود.»
آیا ایران می‌توانست جلوی تقابل را بگیرد؟
کارشناسان معتقدند که رفتار تهران در طول دوران مذاکرات با آمریکا و بین دو جلسه فصلی شورای حکام می‌توانست متفاوت باشد تا حساسیت‌ها را نسبت به برنامه غنی‌سازی اورانیوم در این شرایط حساس کمتر کند. حسن بهشتی‌پور می‌گوید: «شتاب غنی‌سازی ایران نیز از دوره قبل تاکنون سرعت فوق‌العاده بیشتری گرفته‌است. ایران می‌دانست که گزارش مهمی قرار است در ماه خرداد به شورای حکام ارائه شود و می‌توانست به توجه به حساسیت موضوع، اندکی از شتاب غنی‌سازی در سطح بالا بکاهد، تا حساسیت‌ها را در این دوره حساس به ویژه همزمان با مذاکرات هسته‌ای با آمریکا افزایش ندهد.
۴۰۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی معادل حدوداً ۴۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی است.» ایران همچنان فرصت دارد تا جلوی صدور قطعنامه‌های بیشتر را در جلسات بعدی و همزمان با مذاکراتش با آمریکا بگیرد. بهشتی‌پور، کارشناس مسائل هسته‌ای، تاکید می‌کند: «شهریورماه هم گزارش دیگری از سوی مدیرکل ارائه خواهد شد. ایران در این برهه حساس می‌تواند سیاستمدارانه‌تر عمل کند و نشان بدهد که دست کم به دنبال افزایش سریع ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطح بالا نیست تا دست کم گزارش مثبتی در جلسه بعدی بگیرد.»
اثر اقدام دولت‌های غربی در آژانس بر مذاکرات ایران و آمریکا
جلسه هفته آینده شورای حکام در شرایطی برگزار می‌شود که ایران در حال بررسی پیشنهاد مکتوب آمریکا در خصوص ادامه مذاکرات هسته‌ای است. این پیشنهاد که هفته گذشته از سوی تسهیل‌گر عمانی به ایران تحویل شد، بر اساس گزارش‌های منتشر شده از سوی مقام‌های آگاه ایرانی، موجبات رضایت ایران را فراهم نکرده‌است. حسن بهشتی‌پور معتقد است: «اگر من در موضوع مذاکرات سیاست‌گذار بودم، ابتدا اجازه می‌دادم جلسه فصلی شورای حکام بگذرد و نتیجه اقدامات دولت‌های غربی مشخص شود و بعد به پیشنهاد مکتوب دولت آمریکا برای پیشبرد مذاکرات هسته‌ای پاسخ می‌دادم. به نظر من نباید عجله‌ای برای پاسخ دادن به این پیشنهاد داشت.»
اقدام‌های طرف اروپایی ممکن است ایران را از ادامه مذاکرات با آمریکا منصرف کند یا باعث تصمیم‌هایی مهم در تهران برای تجدید نظر در همکاری‌هایش با آژانس بین‌الملی انرژی اتمی شود. بهشتی‌پور می‌گوید: «گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که ایران به صورت مکتوب به طرف‌های اروپایی اعلام کرده‌است که اگر مکانیسم ماشه را عملیاتی کنند، ایران در موضوع عضویت در پیمان عدم اشاعه (NPT) تجدید نظرخواهد کرد. به نظر نمی‌رسد که اختلاف نظری بین آمریکا و اروپا در این مورد وجود داشته‌باشد. اگر ایران با آمریکا به توافق برسد، اروپایی‌ها هم تغییر رویه می‌دهند.
تردید جدی وجود دارد اگر ایران با آمریکا به توافق برسد، اساساً اجرای مکانیسم اسنپ‌بک اثرگذاری خاصی داشته‌باشد. اما اگر به توافق نرسند اروپایی‌ها منتظر آمریکا نمی‌مانند و تا قبل از ماه اکتبر مجموعه اقدامات پیش‌بینی شده در برجام برای احیای قطعنامه‌های شورای امنیت را انجام خواهند داد و مکانیسم اسنپ‌بک یا ماشه را عملیاتی می‌کنند.»
در این وبلاگ هدف ارائه تحلیل های روز در باره تحولات بین المللی و روابط خارجی ایران با سایر کشورها و در موارد مهم تحلیل مسائل داخلی ایران است.علاوه براین برای کسانی که به هردلیل علاقه مند به مسائل تحلیل سیاسی هستند و دوست دارند روش صحیحی را برای تحلیل تحولات جاری ایران و جهان در پیش گیرند، بخش آموزشی در این باره ارائه شده است که امیدوارم گام کوچکی در ایجاد انگیزه برای شناخت دقیق تر مسائل سیاسی ایران و جهان باشد.