روش تحلیل سیاسی

توسعه اقتصادی منطقه در گرو ایجاد زمینه های جدید همکاری  

هیلاری کلینتون وزیر خارجه آمریکا  در بحث و گفتگویی در یکی از شهرداری های شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان در 22 اکتبر گذشته (2011) گفت:

"ما می خواهیم رشد را تسریع بخشیم، ایجاد اشتغال کنیم، به بخش خصوصی نیرو بخشیم و تاجیکستان را به طورکامل با اقتصادی آسیای جنوبی ومرکزی بپیوندیم."

 وزیر خارجه ایالات متحده همچنین گفت:

"ایالات متحده برای دست یافتن به این اهداف ازطرح ابتکاری جاده ابریشم جدید،شبکه ای از ارتباطات  تجاری وترانزیت که برای گشایس بازارهای جدید برای مواد خام، انرژی و محصولات کشاورزی طراحی شده اند تا درسرتاسر آسیای جنوبی ومرکزی مورد داد وستد قرارگیرند، حمایت  می کند.[1] "

خانم کلینتون به این واقعیت  اذعان دارد  که توسعه اقتصادی منطقه بهترینراه عملی  وبا صرفه ترین راه مقابله واقعی با تولید وتوزیع  مواد مخدر وتروریسم و اشاعه نا امنی در منطقه است. اما آگاهانه این حقیقت را نادیه می گیرد که  ایجاد آینده ای با ثبات برای منطقه  درگرو همکاری همه کشورهای بازیگر در منطقه است.درست به همین دلیل  نمی توان ایران و روسیه را از همکاری های منطقه ای حذف کرد و بازهم انتظار داشت  درآینده نزدیک صلح و ثبات ناشی از همکاری های منطقه ای ، گسترش یابد. باید این واقعیت را بپذیریم که  مبارزه واقعی با هرگونه افراط گرایی وخشونت طلبی درگروی شکل گیری بازار"مشترک منطقه ای" است . این همکاری اگرفراگیر و همه جانبه نباشد ، حتی اگر شکل هم بگیرد ؛ موثر نخواهد بود. زیرا درسایه ان همکاری و هماهنگی بین همه کشورهای منطقه راه ابریشم ، چون ایران ، روسیه ، چین ، هند ، پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز می توان انتظار داشت  اقتصاد کشورهای منطقه آسیای مرکزی و جنوبی  به همراه افغانستان متحول شود. چنین همکاری نه تنها درتضاد با منافع امریکا واتحادیه اروپا وترکیه نیست ، بلکه مکمل ان هم خواهد بود. تنها باید دست از سیاست های غلط گذشته برداشت و با دیدی جدید به همکاری های موردی بدون نگاه به گذشته و مشکلات جاری توجه کرد

 مهم ترین محورهای همکاری چنین بازار مشترکی عبارتند از :

1- انرژی محور توسعه راهها در منطقه راه ابریشم

 منابع انرژی درخلیج فارس و دریای خزر می تواند نقش تاثیرگذار درایجاد راههای ارتباطی جدید برای انتقال نفت و گاز منطقه به بازار های مصرف در سایر نقاط جهان داشته باشد . درست است که درحال حاضراقتصاد جهان با رکورد بی سابقه ای روبروشده است اما افزایش نیازبرای دریافت هرچه بیشترانرژی  درآینده منطقه و جهان ، قابل  پیش بینی است. علاوه بر این  حصول اطمینان از تنوع منابع و بازارها، و خطوط انتقال انرژی برای کشورهای غربی کاملا قابل درک است. همین مساله موجب ایجاد فرصت ها و امکانات اقتصادی درکشورهای مسیر راه ابریشم می  شود. بویژه آنکه  بحران ها و نوسانات اخیر بهای انرژی نشان دهنده اهمیت توسعه منابع جدید هیدروکربن وخطوط انتقال انرژی درسطح جهان به منظور پاسخگویی به نیاز روزافزون به انرژی درجهان است.

الف: قزاقستان

قزاقستان كه هم اكنون نیزیكی ازمهم‌ترین كشورهای تولید‌كننده نفت محسوب می‌شود ‌طی ده  تا پانزده  سال آینده به یكی ازبزرگ ترین كشورهای صادركننده نفت غیرعضو اوپك تبدیل خواهد شد. این كشور درنظردارد با دو برابركردن تولید نفت، ظرفیت تولید خود را تا سال 2020 میلادی به بیش از سه میلیون بشكه درروز برساند . برای قزاقستان و کشورهای وارد کننده نفت از این کشور كسب اطمینان ازاین نكته كه نفت تولیدی به بازارهای جهانی راه پیدا می‌كند،اهمیت حیاتی دارد.افزایش سریع درتولید  نفت قزاقستان،شركت‌های عمده نفتی وسرمایه ‌گذاران را برآن داشته تا هرچه سریع‌ترمسیرهای جدیدی برای صادرات اضافی تولید نفت این كشور ایجاد كنند. پیش‌نیاز این امر انجام مذاكرات مختلف سیاسی و اقتصادی وهمچنین سرمایه‌گذاری قابل ملاحظه دربخش‌های زیربنایی بین کشورهای منطقه با ایران هم خواهد بود. زیرا ایران مسیرمناسبی برای صادرات نفت قزاقستان ازطریق سواپ محسوب میشود.

ب: ازبکستان

ازبكستان هم  به عنوان كشور دارنده منابع انرژی به نوبه خود ازمنابع هیدروكربن قابل توجهی برخوردار است و تقریبا به همان اندازه تركمنستان گاز طبیعی تولید می‌كند. اگرچه منابع گازازبکستان   از ترکمنستان بسیار کمتر است.  اما به دلیل موقعیت جغرافیایی ازبكستان كه در مرکزآسیای میانه واقع شده ‌بیشترزیرساخت‌های منطقه از قبیل جاده‌ها،خطوط انتقال نیرو وخطوط لوله ازاین كشورعبور می‌كنند ودولت تاشکند ازاین نظرازفرصت منحصر به فردی برای افزایش میزان صادرات خود با كمترین نیازبه سرمایه‌گذاری درایجاد زیرساخت‌های جدید برخوردار است . ازبكستان درحال حاضرگازتولیدی خود را به روسیه، تاجیكستان، قزاقستان و قرقیزستان صادر می‌كند. ازطرفی با توجه به عبورخط لوله گاز طبیعی میان تركمنستان و چین از داخل خاك ازبكستان، امكان صادرات گازاین كشوربه چین – حداقل روی كاغذ – وجود دارد.[2]

ج: ترکمنستان

وجود منابع قابل توجه انرژی در تركمنستان، این کشور را در فهرست پنج كشور دارای بیشترین ذخایرگاز طبیعی در جهان قرار داده است. این منابع توجه بسیاری از كشورهای علاقه‌مند به استخراج گاز تركمنستان برای طرح های مختلف لوله‌های انتقال گاز را به خود جلب كرده است. خط لوله انتقال گاز تركمنستان – چین كه به تازگی راه‌اندازی شده است ‌با تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی این كشور،اقدام مهمی درافزایش امنیت اقتصادی تركمنستان محسوب می‌شود. ابتكار تركمنستان در انتقال گاز طبیعی به هند از طریق افغانستان و پاكستان، كه به خط لوله انتقال TAPI (تاپی = تركمنستان-افغانستان-پاكستان-هند) مشهوراست ،[3] از اتكای این كشور به بازار واحدی برای صادرات انرژی خواهد كاست. گرچه چالش‌های پیش‌روی تكمیل چنین طرحی واقعا بی شمار هستند. زیرا انجام این طرح علاوه برآنکه  نیازمند سرمایه‌گذاری چند میلیارد دلاری جهت ساخت خطوط انتقالی است ازلحاظ امنیتی نیزبا وجود نواحی نا امن و بی‌ثبات درافغانستان و پاكستان وهمچنین منطقه مرزی پرتنش میان پاكستان وهند بسیاردورازدسترس به نظرمی رسد. اما باید به این واقعیت اذعان کرد که به دلیل نیازمبرم چین وهند به انرژی درسالهای آتی خط پوتی هیچ تعارضی با منافع ایران و روسیه ندارد و بدون شک کشش پذیری بازار انرژی در منطقه ایجاد شبکه های متعدد انتقال گاز و نفت را در صورت وجود منابع با ذخایر کافی ، توجیه می کند. بنابراین حتی اگر خط صادراتی گاز موسوم به پوتی با زحمات بسیار زیاد راه اندازی هم شود ، ایران همچنان یکی از مهم ترین راه های انتقال گاز ترکمنستان به بازارهای جهانی خواهد بود. بر این اساس ایران می کوشد این دیدگاه در بین کشورهای منطقه شکل بگیرد که  ایجاد راه های متنوع انتقال گاز نه تنها به چالش های جدید منتهی  نمی شود بلکه می تواند مبنایی برای همکاری های بیشتروگسترده ترباشد.  به شرط آنکه کشورهای فرا منطقه ای مانند آمریکا اجازه دهند دشمنی ها در جاهای دیگر مانع از همکاری ها دراین منطقه نشود.

2- نقش توسعه راه اهن ، جاده ها در خزر

با تاسف باید گفت راه های ارتباطی بین کشورهای مسیر راه ابریشم به گونه ای است که امروزه در این نقطه از جهان كمترین یكپارچگی در میان كشورهای همجواردیده می‌شود، به نحوی كه برای سفر ازپایتخت‌های كشورهای آسیای میانه به پایتخت كشورهای دیگرمنطقه ،غالباً باید ازمسیرهای ترانزیت هوایی دراستانبول، مسكو ودوبی استفاده کرد. که این موضوع علاوه برهدر دادن هزینه ووقت بسیاری ازمسافران، موجب کاهش مبادلات بین کشورهای منطقه می شود.این درحالی است که ما شاهد اقتصادهای سریع‌الرشدی مانند چین و هند، بازارهای نوظهور در بنگلادش و قزاقستان و كشورهای سرشار ازمنابعی چون تركمنستان و ازبکستان در منطقه هستیم ، براین اساس ایجاد راه های  ارتباطی گسترده ‌تردراین منطقه منافع بسیار چشم‌گیری برای شهروندان همه این كشورها وسایر ملل جهان به دنبال خواهد داشت. به عنوان نمونه تکمیل پل رود اکسوس بین مرزهای افغانستان با تاجیکستان در سال 2007 امکان دسترسی به بازار آسیای میانه را برای سایر کشورها از جمله ایران  فراهم  آورد. این پل 672 متری با هزینه ای بالغ بر 37 میلیون دلار با ساختمان گمرک، مناطق بازرسی و ایستگاه های بازرسی درهرسمت، دوطرف رود اکسوس را به هم متصل کرد. همین سرمایه گذاری کوچک موجب افزایش چشمگیر مبادلات بین دو طرف شد. زیراقبل از احداث این پل، تنها راه عبور از این قسمت رودخانه، یک کشتی مسافری با ظرفیت محدود بود که درتمام طول سال نیز فعالیت نمی کرد.[4]

تكمیل سكوی راه‌آهن درشهرمزارشریف افغانستان ، خطوط ریلی ازبكستان و افغانستان را به یک دیگر متصل خواهد كرد. این خط آهن ایجاد ارتباطات گسترده وبا دوام بین  كشورهای آسیای مرکزی وایران را ازطریق خاک افغانستان به ازبکستان وتاجیکستان میسرمی کند. وصل شدن ارتباطات ریلی بین سرخس به  تجن در ترکمنستان به سرخس درایران در سال2005 و ازانجا به بافق و بندرعباس در جنوب  گام مهم دیگری در جهت توسعه همکاری های بین شمال و جنوب خلیج فارس با منطقه خزر و آسیای مرکزی به شمار می رود. موافقت نامه پنج جانبه ترانزيت كالا در زمينه حمل و نقل ريلي، دريايي و زميني که بین ایران ، ازبکستان، ترکمنستان وقطر وعمان دراردیبهشت ماه امسال (1390) درعشق آباد امضاء شد. همچنین توافق ایران با ترکیه وچین برای برقراری خطوط راه آهن سراسری بین استامبول ، تهران و شانگهای زمینه های جدیدی را در این مسیر  برای همکاری فراهم می سازد. 

همچنانکه توافق‌نامه تجاری ترانزیت كالا میان افغانستان و پاكستان، كه از یازدهم فوریه 2011 به اجرا گذاشته شد، به افزایش تجارت میان افغانستان وهمسایگان شمالی این كشور یعنی تاجیكستان، ازبكستان و تركمنستان نیز کمک کرد. اما افغانستان می داند برای دسترسی به آبهای آزاد علاوه بر پاکستان به ایران نیز نیاز دارد و به همین دلیل با وجود فشار و مخالفت آمریکا ، همچنان به توسعه همکاری در خطوط مواصلاتی خود با ایران بویژه در مرز دوغارون  ادامه می دهد.

3- اهمیت خطوط ترابری نظامی

تا سال 2009 میلادی حدود 85 درصد محموله‌های متعلق به نیروهای نظامی غربی مقیم افغانستان از طریق پاکستان منتقل می‌شد، ولی به دلیل اقدامات تروریستی طالبان و متحدان آنان در مناطق جنوبی و جنوب شرقی این کشور، انتقال محموله‌های نظامی و سوخت برای نیروهای آمریکا و ناتو با مشکل جدی مواجه شد. در ماه آوریل سال 2009 میلادی واشنگتن با مسکو در رابطه با ایجاد مسیر شمالی به منظور انتقال محموله و نیروی نظامی از طریق مسیرهای هوایی و زمینی به نتیجه رسید و پس از چند ماه، زمینه امضای اسناد مربوطه با همکاری دولت‌های قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان نیز آماده شد.  بدین ترتیب زمینه برای تشکیل شبکه ای برای انتقال تجهیزات نظامی امریکا  تحت عنوان "شبكه توزیع شمالی"  ( The Northern Distribution Network ( فراهم شد. این شبکه  بیشتر كشورهای آسیای میانه  را شامل می شود ودرصد روزافزونی از نیازهای نظامیان آمریکا را فراهم می کند وخود را به عنوان جایگزینی برای مسیرپاکستان، به منظور پشتیبانی تسلیحاتی نیروهای آمریکا وناتو درافغانستان  مطرح ساخته است.

"دیوید سیدنی" معاون وزیردفاع آمریکا  اخیرا درنطقی تحت عنوان "تجدیدنظر سیاست آمریکا درخصوص آسیای مرکزی" درکمیته ارتباطات بین‌المللی سنای آمریکا درامورخاورمیانه وآسیای مرکزی وجنوبی تاکید کرد :

" آمریکا قصد دارد ترانزیت محموله‌های نظامی ازطریق شبکه شمالی آسیای مرکزی را افزایش ‌دهد. آمریکا پیوسته حجم انتقال محموله هایش را از طریق شبکه شمالی افزایش داده و این افزایش در آینده نیز ادامه خواهد داشت. هم اکنون واشنگتن هرهفته ازطریق راه‌آهن آسیای مرکزی حدود 350 کانتینر محوله به افغانستان انتقال می‌یابد که سه برابر بیشترازحجم انتقال محموله ازطریق مسیرهوایی میباشد که درماه ژوئن حجم آن 108 کانتینر بوده است.[5]

آمریکا امیدوار است با توافقی که اخیرا در جریان سفر خانم کلینتون به تاشکند بدست امد ،حجم حمل و نقل محموله‌ها از طریق شبکه شمالی آسیای مرکزی به افغانستان از طریق زمینی بازهم افزایش یابد . به گفته دیوید سیدنی این شبکه شمالی قراراست ازکشورهای استونی، روسیه ، قزاقستان و ازبکستان عبور‌کند. همچنین برخی محموله‌ها نیزازمسیر گرجستان – آذربایجان – دریای خزر – قزاقستان و سپس ازبکستان وارد افغانستان خواهد شد.مشکل ترین قسمت مسیردربخش ورود به افغانستان می‌باشد که به گفته دستیارویژه  وزیر خارجه امریکا با افتتاح راه آهن جدید ازحیرتان به مرزافغانستان و ازبکستان در مزارشریف ، این مشکل تاحدودی برطرف شده است.[6]

براساس اطلاع مطبوعات آمریکا درسال 2010، مسکو مجوزصدور 4500 پروازهواپیماهای نظامی آمریکا ازطریق حریم هوایی خود را برای انتقال تجهیزات و نیروی نظامی به افغانستان صادر کرد. به گفته کارشناسان ، شبکه شمالی درمقایسه با شبکه جنوبی(مسیر پاکستان)  دارای امنیت کامل است واین موضوع برای آمریکا وناتوازاهمیت بالایی برخورداراست. علاوه بر این یکی از دلایل همکاری ‌های فعال روسیه و کشورهای منطقه آسیای مکزی را با آمریکا و ناتو به موضوع درآمدهای خوب مالی نهادها و شرکت‌های مربوطه این کشورها مرتبط می‌دانند و البته این بخشی ازحقیقت است.

بخش دیگرحقیقت آن به وجود فساد درتمامی سطوح مدیریتی ودریافت رشوه های کلان بازمی گردد. رسانه‌های آمریکایی ضمن اذعان به فساد اداری در جمهوری های برجای مانده از شوروی ، سود شرکت‌های حمل‌و‌نقل و سایر طرف‌های دولتی همکار شبکه شمالی در روسیه ازجمله سازمان راه‌آهن این کشور را در سال 2010 حدود یک میلیارد دلار تخمین زده اند. [7]

راهکار های ایران برای تعامل با راه ابریشم جدید

1- ایران می تواند در مناسبات خود با کشورهای راه ابریشم جدید خواستارهمکاری با دولت ها ومردم منطقه  بصورت هم زمان برای دستیابی به اهداف خود باشد. توسعه مناسبات با دولتها لازمه گسترش مناسبات با مردم منطقه است. به این منظور ایران می تواند برمنافع دوجانبه  وچند جانبه همکاریها بین ایران و کشورهای منطقه تاکید کند. براین اساس ایران  باید منافع مشترک  را درهرزمینه ای که وجود دارد، بین ایران و کشورهای منطقه  شناسایی ، معرفی ، تقویت کرده وگسترش دهد.

2- این موضوع که ایران در مواردی با دولت های منطقه آسیای مرکزی اختلاف هایی دارد به عنوان واقعیت های موجود نباید نایده گرفته و یا انکار شوند. بلکه دقیقا باید  هرزمینه ای را  که وجود دارد با طرف مقابل بصورت دوستانه مورد بحث وبررسی قرارداد. این کارحتما باید براساس احترام متقابل انجام گیرد. زیرا در زمان شوروی روس ها به گونه ای با مردم منطقه برخورد می کردند که گویا فقط آنها دارای خرد و ادراک هستند ،  ودیگران باید تابع سیاست های آنها باشند . این سیاست برای کشورهای منطقه یادآور رفتارهای توهین آمیز روس ها در دوران شوروی است.

3- ایران باید به گونه ای برنامه ریزی کند که در نهایت کشورهای منطقه به این باور واقعی برسند که ایران قصد ندارد نظام خود را برکشورهای دیگرتحمیل کند. به این منظورمسئولین ایرانی در تعاملات خود با مردم ورهبران کشورهای منطقه نباید ازموضع دانای کل رهبران کشورهای منطقه  رانصیحت  کنند، وبا آنها ازجایگاه بالا برخورد کند. بلکه درست در نقطه مقابل این رفتار ، خواستار احترامی متقابل به عنوان یک کشور دوست  و برادر به صورتی صادقانه و شفاف در عمل نشان دهند که ارزش  میراث مشترک ومنافع متقابل  بین کشورهای منطقه را درک می کنند.

4- ایران می تواند باعمل به وعده های خود نشان دهد می کوشد با استفاده ازاشتراکات دینی ، فرهنگی  مشترک بستر مناسبی را برای همکاری درکلیه زمینه ها بوجود آورد. زیرا ایجاد ترکیبی مناسب از منافع مشترک درکنار احترام متقابل موضوعی است که صحبت درمورد آن آسان تراز عمل کردن به آن است. درعین حالی که می دانیم کشورهای مسیر راه ابریشم جدید  هریک دارای فرهنگ، تجربیات، مردم، واقتصاد های ملی خاص و ویژه خود هستند.

5- برقراری ارتباط بین بخش خصوصی ایران با شرکت های خصوصی در کشورهای منطقه بستر مناسبی را برای توسعه تجارت متقابلا سودمند برای رفع نیازهای قابل تامین دربین کشورهای منطقه فراهم می کند . دولتها می توانند بسترساز و تسریع کننده امور بازرگانی و خدماتی در منطقه باشند.

6- لازم است ایران بنادر جنوبی خود را در دریای عمان بصورت کامل و بدون حق تراتزیت در اختیار کشورهای آسیای مرکزی قرار دهد تا آنها برای استفاده از بنادر ایران با وجود مخالفت امریکا ترغیب شوند . این اقدام ایران در یک دوره یک یا دو ساله می تواند مزیت نسبی ایران را برای کشورهای حوزه خزر افزایش دهد در ان صورت حذف ایران از صحنه همکاری های منطقه ای دشوار تر و پر هزینه تر می شود .

جمع بندی بحث :

آمریکا همچنان بر طبل توخالی تحریم و تهدید علیه ایران می کوبد و با ادامه این سیاست شکست خورده نمی تواند به اهداف خود در منطقه دست پیدا کند. امریکا به خوبی می داند طرح راه ابریشم جدید با همکاری ایران است که ضمانت اجرایی پیدا می کند. آمریکا اگر براستی به دنبال توسعه همکاری های منطقه ای به منظور مبارزه ریشه ای با عوامل نا آرامی در منطقه است باید این واقعیت را بپذیرد که نمی توان جایگاه استراتژیک ایران را بر سر راه ابریشم جدید نادیده بگیرد . امریکا بدون آنکه لازم باشد در باره همه سیاست های غلط گذشته خود در برابر ایران تجدید نظر کند ، می تواند از این طرح پلی برای جبران اشتباهات گذشته استفاده نماید.

ایران نیز برای امنیت و ثبات منطقه که تاثیر تعیین کننده ای بر امنیت خودش دارد در صورت نشان دادن تمایل واقعی آمریکا برای همکاری می تواند از این نوع همکاری استقبال کند چرا که منافع آن برای همه کشورهای منطقه است و تهدیدی علیه هیچ کشوری محسوب نمی شود . همچنانکه همکاری ایران در جریان جنگ علیه طالبان در سال 2001 نمونه مثبتی از حسن نیت ایران بود که متاسفانه با محور شرارت خواندن ایران توسط بوش پسر در سال 2001 زمینه هر گونه همکاری از بین رفت.