با جانشینی الهام علي‌اف بجای پدرش تمايل برای گسترش رابطه با غرب بيشتر شد و وي فاصله بيشتري از روس‌ها گرفت. اين مساله در سال‌هاي اخیر بیشتر به چشم مي‌خورد. شايد دليل اين امر تثبيت موقعيت روسيه در ارمنستان بود. همچنين باكو در سايه تحولات گرجستان تصور مي‌كرد مي‌تواند با نزديك شدن به امريكا از تكرار انقلاب‌هاي رنگي در آذربایجان جلوگيري كند. لذا امريكا با علي‌اف به تفاهم رسيد و از دور دوم ریاست جمهوری او روابط با غرب بيشتر شد.
 
پس از جدایی رسمی آبخازیا و اوستیای جنوبی از گرجستان در نتیجه جنگ سال ۲۰۰۸ با روسیه ، باکو دریافت باید در تحولات جدید قفقاز  احتیاط بیشتری کند به همین دلیل در جریان سفر مدويديف، رئیس جمهوری وقت روسیه در سال ۲۰۰۹ قراردادهاي جديد نفت و گازي بین روسيه با آذربايجان شکل گرفت . از این زمان باكو نگاهي جديد را در مناسبات با روسيه در پیش گرفت که نوعی تعامل توام با احتیاط است. در همین حال علی‌اف سعی داشت با نزدیک شدن به روسیه مانعی برای گسترش روابط با امریکا و اتحادیه اروپا ایجاد نکند. 

تشديد همکاري‌هاي سياسي و اطلاعاتي- امنيتي آذربايجان با ايالات متحده ( وبويژه اسرائيل) و عضويت باکو در سازمان‌هاي يورو-آتلانتيکي تا چه ميزان موجب تشديد حساسيت‌ها در محافل سياسي، اطلاعاتي و امنيتي روسيه شده است؟ 
بطور کلی می‌توان گفت به موازات به قدرت رسیدن الهام علی‌اف افول نفوذ روسیه در باکو با رشد بیشتری نسبت به اوایل دهه ۹۰ میلادی آغاز شد. و به موازات آن موقعيت محافل غرب‌گرا تقویت شد. بطوری که آخرين مورد آن را هم تعطيل شدن پايگاه قبله در جمهوري آذربايجان بود كه می‌توان گفت آخرين ميراث برجاي مانده از شوري سابق در این کشور ازبین رفت. 

در اين شرايط روسيه از يك سو همچنان اميدوار است كه بتواند روابط خود را با باكو در زمينه نفت و گاز توسعه دهد و از سويي هم نگران توسعه نفوذ غرب در اين كشور است. براي روس‌ها مهم است كه در اين شرايط باكو پايگاهي نظامي را در اختيار غرب قرار ندهد و وارد ناتو نگردد. در همین حال برای توازن بخشی در مناسبات با باکو، مسكو از پارامترهاي فشار خود بر جمهوری آذربایجان هم استفاده مي‌كند. چنانچه اخيرا هم در مسكو لزگي‌هاي مقيم در روسيه (كه ثروتمند هم هستند) با حمایت پوتین تشكل جدیدی ايجاد كرده‌اند و موجب نگراني باكو شده‌اند. يعني روسيه تلاش مي‌كند تا از عوامل فشار در بزنگاه‌ها بر ضد منافع باكو بهره برد. 

با توجه به اتمام موعد قرارداد اجاره پايگاه قبله در نهم دسامبر۲۰۱۲ ، روسيه با ارسال يادداشتي توقف فعاليت اين پايگاه را اعلام كرده است. در اين حال با در نظر داشت شكست مذاكرات باكو و مسكو درباره تمديد اجاره پايگاه قبله نقش اين پایگاه راداری در آينده روابط دو كشور تا چه ميزاني است ؟ تعطيلي اين پايگاه هر چند تا حدي از اقتدار و نفوذ روسيه می‌كاهد، اما روس‌ها در مقابل اين امر اعلام كرده‌اند كه قرار است پايگاه راداري جديدتري در منطقه ايجاد كنند. يعني با رد درخواست ۳۰۰ ميلون دلاري باكو براي تمديد اجاره پایگاه قبله، می‌خواهند پايگاه راداری جديدي در قفقازایجاد کنند. 

راهبرد باكو كاهش تدریجی نفوذ روسيه بدون برانگیختن حساسیت مسکو در خاك خود است. از اين جهت از تعطیلی پایگاه راداری قبله استقبال می‌کند و بدون تردید اين امر تاثير منفي‌اي در روابط دو كشور مي‌گذارد. در جریان سفر وزير دفاع باكو به مسكو به نظر مي‌رسد يكي از موضوعات مذاکرات ايستگاه رادار قبله باشد. اما من فكر مي‌كنم بايد پرونده قبله را بست. در اين حال براي مسكو مهم است كه در مقابله با سامانه موشكي امريكا در تركيه و روماني  او نيز در قفقاز مانند آن را داشته باشد تا فعاليت‌هاي غرب را رصد كند. 

نقش جمعیت روس تباران ساکن جمهوری آذربایجان و نقش آذری‌ها در روسیه (برخي ارزیابی‌های کارشناسی تعداد آنها ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر تخمین زده شده است) در روابط دو كشور تا چه حدي است؟ روس تبارهاي جمهوري آذربايجان در دهه‌هاي گذشته هم در اقتصاد و سياست نقش تعيين كننده‌تري داشتند ولي اكنون موقعيت‌شان تضعيف شده‌است و مانند سال‌هاي گذشته نيست. برعكس آذري‌هاي مقيم روسيه فعاليت‌هاي گسترده‌اي دارند و منافع مالي خود را به جمهوري آذربايجان برمي‌گردانند. آذري‌هاي مقيم روسيه هم با راست‌هاي افراطي روس درگير هستند. در اين حال اكنون روس‌ها تلاش مي‌كنند تا تشكيلات نويني در بين ناراضيان مقيم روسيه ايجاد كنند و از اين امر به عنوان عاملي فشار براي روابط خود با باكو بهره برند. باكو اين موضوع را به خوبي مي‌داند اما در مورد اين مشكل هم تا حدي از سوي باكو اغراق مي‌شود و فرهنگي هم در جمهوري آذربايجان وجود دارد و مشكلات اين كشور را به گردن ايران، روسيه و ساير كشورهاي خارجي انداخته و به حل مشكل نمي‌پردازند. گذشته از اين بايد گفت منافع اقتصادي آذري‌هاي روسيه براي جمهوري آذربايجان مهم است و در مقابل روس تبارهاي ساكن جمهوري آذربايجان نقش تعيين‌كننده‌اي در تعین جهت‌گیری‌ها ندارند. 

برخی کارشناسان معتقدند نگراني باكو از تحركات مسكو درباره اقليت‌هاي لزگي و تالشي جمهوري آذربايجان و استقرار نیروهای نظامی در مرزها در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۳ چشم اندازی خطرناکي است. از ديدگاه شما روابط روسيه و جمهوری آذربايجان در كوتاه مدت و بلندمدت به چه سويي جهت خواهد يافت؟ 
نخست اينكه حمايت از اقليت‌هاي قومي لزگي‌ها و تالشي‌ها براي توازن‌بخشي به روابط مورد استفاده روسيه قرار مي‌گيرد. يعني اينكه روسيه حاضر نيست روابط خود با باكو را فداي حمايت خود از اقليت‌هايي همچون تالشي‌ها و لزگي‌ها در جمهوري آذربايجان كند و اين موضوع را هم اقليت‌هاي فوق هم مي‌دانند. نكته ديگر اين است كه آينده مناسبات روسيه و جمهوري آذربايجان از يك طرف تحت تاثير روابط باكو با واشنگتن و ازطرفي هم تحت تاثير بازار انرژي و نفت و گاز است. يعني روس‌ها به دليل رويكرد خود تلاش دارند كه تمام مبادلات انرژي در منطقه بويژه مبادلات گازي را در روسيه متمرکز كنند و گاز پروم نقشي اساسی داشته باشد. لذا تلاش مي‌كنند حضور پر رنگي در بازار انرژی جمهوري آذربايجان داشته باشند و حضور خود را تثبیت كنند. 

با اين وجود از نظر سياسی روسيه و باكو همچنان در مورد توسعه نفوذ امريكا با هم اختلاف داشته و دولت حاكم باكو توسعه روابط با امريكا را به نفع منافع ملي كشورش مي‌داند. در حالي كه طرف روسيه هم اين توسعه را منجر به تنگ‌تر شدن حلقه محاصره غرب بر ضد خود بويژه در بخش جنوبي روسيه تلقي مي‌كند. لذا به نظر مي‌رسد كه اين مساله اختلافي اساسي را در روابط دو كشور باقي مي‌گذارد . همچنين گروه‌هاي تندرو افراطي در داغستان، چچن و قفقاز شمالي بر ضد دولت روسيه فعاليت مي‌كنند و در برخي از موارد توسط جمهوري آذربايجان پشتيباني مي‌گردند. اين امر نوعي اقدام متقابل از سوي باكو در مقابل حمايت مسكو از لزگي‌ها و تالشي‌ها در مقابل روسيه است. 

با تشكر از آقاي بهشتي‌پور كه وقت خود را در اختيار موسسه ايراس قرار دادند. 

تنظيم: فرزاد رمضانی بونش