مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا سخنان اردوغان در ترجیح دادن سازمان شانگهای به اتحادیه اروپا بیش از آنکه چندان جدی باشد نوعی نارضایتی از اتحادیه اروپا، اعمال فشار به بروکسل اهرم فشار نوینی در برابر رهبران اروپایی است؟

با توجه به گذشته اختلافات شوروی و چین سازمان همکاری‌های شانگهای توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی بنیان نهاده و همکاری در مسایل امنیتی آسیای میانه به ویژه مبارزه با  تروریسم، جدایی طلبی و بنیاد گرایی را در راس اهداف خود قرار داد. در سال ۲۰۰۱ این پیمان با توجه به تحولات روز به سازمان ارتقا یافت و تشکیلات منسجمی پیدا کرد. بعد ازسال ۲۰۰۱ همه ابعاد سیاسی، امنیتی، نظامی و اقتصادی را شامل شد.  گذشته از این سوال شما از دو جنبه قابل بررسی است. نخست اینکه اساسا اردوغان یک نوع سرخوردگی در موضع اتحادیه اروپا دارد. اتحادیه اروپا کشوری مسلمان را به عضویت نمی پذیرد و همین امر در تئوری داوود اوغلو و نگاه ترکیه به احیای امپراتوری عثمانی و گسترش مناسبات با کشورهای آسیایی، آفریقایی و شرق اروپا موثر بوده است. ترکیه امیداور بود که این امر عامل فشاری بر اروپا و بیانگر عدم احتیاج ترکیه به اروپا باشد. یعنی ترکیه تلاش کرده نشان دهد دستش باز است ، صرفا متکی به ورود به اتحادیه اروپا نیست، قدرت مانور دارد و بدون نیاز به اتحادیه اروپا می تواند به اتحادیه های منطقه ای دیگر ملحق شوند. جنبه دوم اینکه اتحادیه اروپا هم ارزیابی دقیقی از سخنان اردوغان و اهداف ترکیه دارد و این اهداف ترکیه را قابل تحقق نمی داند. اساسا ترکیه هم در شرایطی نیست که بتواند عضو شانگهای گردد. این خود مانعی است که ترکیه بتواند از این امر به عنوان اهرم فشار  بهره برد.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: در نشست اخیر سران سازمان همکاری‌های شانگهای در پکن ترکیه به عنوان شریک گفتگوی این سازمان پذیرفته شد اما، بر اساس اسناد جایگاه شریک گفتگو پایین‌تر از مقام ناظر در سازمان است و عملا نیز کشورهای دارای جایگاه شریک گفتگو حق شرکت در همه جلسات و دسترسی به اطلاعات محرمانه سازمان را ندارند. آیا ترکیه با وجود آگاهی از چالش عضویت کامل در شانگهای قصد حضور بیشتر ( ناظر یا کامل) در این سازمان را دارد؟

ترکیه اگر چه عضو ناتو  است، اما برای توازن بخشی به سیاست خارجی خود هم می خواهد نگاه به شرق داشته و هم نگاه به غرب و نوعی تعادل در روابط با شرق و غرب داشته باشد. در این حال ترکیه می داند جایگاه شریک گفتگو در شانگهای محلی از اِعراب ندارد و حتی عضویت ناظر در شانگهای هم تاثیرگذار و تعیین کننده نیست. ترکیه  امیدوار است شاید بتواند با شریک گفتگو  شروع کند و سپس عضو ناظر و کامل گردد. اما اینکه ترکیه بتواند هم عضو ناتو و هم شانگهای باشد امکان پذیر نیست . یعنی نه ترکیه آمادگی لازم را دارد که قید پیمان ناتو را بزند و نه کشورهای عضو شانگهای چنین شرایطی را فراهم کرده اند که ترکیه عضو ناتو و شانگهای بصورت هم زمان باشد . بنابراین به نظر میرسد که فعلا ترکیه امیدوار است با حضور در شانگهای ارتباط محدودی در منطقه و آسیای مرکزی داشته باشد.چرا که آسیای مرکزی هم به نوعی عرصه رقابت ترکیه با روسیه است.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: چالش های حقوقی و امنیتی ورود ترکیه به سازمان شانگهای چیست؟

باید گفت ترکیه عضو ناتو است و در اساسنامه شانگهای قید شده است که کشورهای عضو حق شرکت در اتحادیه‌ها و یا ائتلاف‌هایی را که کشورهای عضو این سازمان را هدف قرار داده‌اند را ندارند بنابراین  کشورهای عضو نمی تواند جزو پیمانهای نظامی معارض ازجمله ناتو باشند. یعنی هر چند برخی اعضای سازمان شانگهای (مانند تاجیکستان ، قزاستان و قرقیزستان ) جزو پیمان امنیت دسته جمعی با روسیه هستند ،اما از انجا که پیمان امنیت دسته جمعی تعارضی با منافع اعضای شانگهای ندارد، عضویت انها در شانگهای مشکلی ندارد.

جدا ازاین مساله  عضویت در شانگهای زمانی رخ میدهد که کشورمتقاضی عضویت در شانگهای  با بحران های سیاسی و نظامی روبرو نباشد. ترکیه خود به نوعی درگیر مساله سوریه است و این خود از موضوعات چالش برانگیز است. از جنبه دیگر عضویت ترکیه در ناتو تعهداتی دارد که نمی تواند با اساسنامه شانگهای همخوان باشد و هم با اساسنامه ناتو مغایر نباشد. یعنی ترکیه باید یا ناتو را انتخاب کند یا شانگهای را.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: همانطور که شما گفتید در حالی تمایل به عضویت ترکیه در شانگهای مطرح می شود که اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای حق شرکت در اتحادیه‌ها و یا ائتلاف‌هایی را که کشورهای عضو این سازمان را هدف قرار داده‌اند را ندارند و اعضا به خوبی اشاره کرده اند که گسترش یکجانبه و بدون محدودیت دفاع ضد موشکی به امنیت جهانی و ثبات استراتژیک لطمه خواهد زد. یعنی ترکیه ای که عملا عضوی از ناتو است و با استقرار سیستم دفاع ضد موشکی و … در خاک خود موافقت کرده است. آیا این امر عملا روندی برخلاف رویکرد شانگهای را مورد توجه قرار داده است؟

صد درصد اینگونه است. یکی از موانع مهم عضویت ترکیه در شانگهای جنبه نظامی این سازمان  است. ترکیه در شرق خاک خود سامانه راداری ناتو را قرارداده که حداقل ۶۰۰۰ کیلومتر برد دارد و برای روسیه و چین حسیاست برانگیز است. هرچند چین واکنش رسمی  مخالف نشان  نداده است  اما روس ها رسما در این مورد واکنش مخالفت شدید نشان داده اند.  اگر ترکیه واقعا برایش مقدور بود که قید این سامانه راداری را بزند (که بعید است) روسها از این امر خوشحال می شدند. متاسفاته اکنون ترکیه در این مورد تصمیم گیر نیست و حتی موشک های پاتریوت که در مرزهای سوریه مستقر شد در چارچوب سیاست های ناتو بود. یعنی ترکیه بر اساس منافع ملی و اقتدار سیاسی خود در این مورد تصمیم نگرفت . بنابراین اساسا هم عضویت کشوری که در پیمان رقیب حاضر است و اعضای شانگهای را تهدید میکند، عضویتش در شانگهای تعارض دارد. در این شرایط باید گفت اردوغان از این امر به مثابه تاکتیکی تبلیغاتی  برای مصرف داخلی  بهره می برد.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: قبلا سازمان شانگهای با عضویت ترکیه بعنوان شریک گفتگو موافقت کرده که قبلا نیز با عضویت ناظر ایران موافقت کرده بود. اکنون نگاه چین و روسیه  به دو ستون عمده در شانگهای به عضویت ناظر یا اصلی ترکیه در شانگهای چیست؟

رقابت های چین و روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز با ترکیه مشهود است. ضمن اینکه کشورهایی مانند چین و روسیه عضویت ترکیه در شانگهای را ایجاد فضای رقابتی نوین برای خود در منطقه می بینند و از چنین امری استقبال نمی کنند. چین و روسیه در صورتی موافق عضویت ناظر و سپس دائم  ترکیه در شانگهای خواهد بود  که آنکارا تغییراتی در سیاست های خود  در راستای منافع روسیه و چین ایجاد کند. بنابراین اکنون روسیه و چین هر چند روابط اقتصادی خوبی با ترکیه دارند، اما همچنان در حوزه مسائل امنیتی و سیاسی مانند بحران سوریه با ترکیه اختلاف نظر اساسی دارند.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: امریکا از احتمال عضویت ترکیه در این سازمان استقبال نکرده است و حتی سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در مورد سخنان نخست وزیر ترکیه در مورد عضویت این کشور در سازمان همکاری شانگهای گفت: ترکیه عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است و پیشنهاد اردوغان عجیب است. آیا عضویت دائم ترکیه در سازمان همکاری های شانگهای به ضرر امریکا است؟

اگر این فرض یعنی عضویت ترکیه در شانگهای که زیر یک درصد است را در نظر بگیریم امریکا مسلما واکنش نشان خواهد داد و این امر به زیان امریکا است. چرا که ترکیه کشوری موثر در منطقه است و عضویت ترکیه در شانگهای یعنی مرزهای شانگهای تا مرزهای جنوبی و شرقی ناتو پیش خواهد رفت. همچنین امریکا ممکن است موانع و چالشهایی را برای عضویت احتمالی ترکیه در شانگهای در برابر ترکیه ایجاد کند. یعنی ترکیه هر چند ممکن است در ظاهرا بتواند از ناتو خارج گردد، اما در واقع در دنیای کنونی پیچیدگی های بسیاری بین ترکیه و ناتو وجود دارد و به کشوری که سالهای طولانی از اعضای اولیه ناتو بوده است نمی تواند به سادگی از چنین پیمانی خارج شود. این امر در کل معادلات منطقه جنوب و شرق اروپا و داخل ترکیه تاثیر دارد. حتی ممکن است منجر به تغییر دولت در ترکیه گردد. یعنی چالشهای فراروی ترکیه پس از خروج از ناتو بسیار است و واکنش امریکا نیز گسترده است.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا ممکن است عضویت ناظر یا عضویت کامل ترکیه در شانگهای مانعی بر سر افزایش حضور مسکو و پکن در بین سایر اعضا و زمینه ساز حضور بیشتر غرب و ناتو در منطقه را فراهم کند؟

بعید می دانم. اگر ترکیه عضو شانگهای بشود به طور قطع باید قبلا از ناتو خارج شده باشد . بنابراین دیگر نمی توان گفت حضور ناتو در مناطقی مانند آسیای مرکزی تقویت گردد. یعنی این امر جمع بین اضداد است (عضویت همزمان ترکیه در پیمان ناتو و شانگهای بعید و در منطق  جمع بین نقیضن  امر محال است.)

مرکز بین المللی مطالعات صلح: چندی پیش آندرس فوگ راسموسن دبیر کل ناتو گفته است عضویت همزمان ترکیه در ناتو و گروه شانگهای تناقض ندارد. آیا سایر اعضای ناتو به عضویت ترکیه در شانگهای رضایت خواهند داشت؟

هم ناتو و هم شانگهای کشوری که عضو پیمان رقیب و تهدید کننده امنیت پیمان است را به عضویت پیمان نمی بپذیرد. این امر در صورتی ممکن است که ناتو یا شانگهای تغییر ماهیت دهد و جدا از اساسنامه در رویکرد امنیتی خود هم تغییری ایجاد کنند. همچنین اعضای اروپایی ناتو هم هر گونه تقویت موقعیت ترکیه را به نفع خود نمی دانند.  عضوبت ترکیه در شانگهای میتواند موجب تقویت جایگاه ترکیه در شرق و جنوب اروپا گردد و موجب ضریب تهدید گردد. آنان از ظرفی موافق عضویت ترکیه در ناتو برای کنترل بیشتر ترکیه و استفاده از موقیت این کشور هستند و از طرفی هم مخالف عضویت ترکیه در شانگهای هستند.

 مرکز بین المللی مطالعات صلح : چشم انداز عضویت ترکیه در شانگهای چگونه قابل بررسی و ترسیم  است؟

به گمان بنده احتمال عضویت ترکیه در شانکهای  در ۵ سال آینده زیر یک درصد است. در این شرایط اگر تحولات آینده ترکیه موجب فاصله بیشتر ترکیه از غرب گردد شاید برای روسیه و چین خوشایند باشد از موقعیت ترکیه بهره برند. اما چنین امری خیلی بعید است و ترکیه به ناتو نیاز دارد تا همچنان در چارچوب ناتو  عمل کند. ترکیه نیز آنقدر اختیاز ندارد که به راحتی بتواند از ناتو خارج گردد.