تحلیل  نتایج اجلاس آستانه

اتحادیه گمرکی بین سه کشور به عنوان الگویی برای همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای معرفی می‌شود. این کشورها حذف تدریجی موانع موجود بر سر راه مبادلات آسان بین سه کشور، حذف عوارض گمرکی، و یکسان‌سازی مقررات گمرکی بین سه کشور در مبادی ورودی کالا در مرزها و ایجاد فضای مناسب برای سرمایه‌گذاری اقتصادی و در نهایت ایجاد واحد پول مشترک بخشی از برنامه‌هایی است که قرار است به تدریج به مورد اجراء گذارده شوند

در این میان بروز برخی مشکلات بر سر راه اجرای دقیق توافق‌های انجام شده روند همکاری‌ها را بین اعضاء کُند کرده است‌. از جمله حذف تعرفه‌های گمرکی و تبادل بدون مانع کالاها و خدمات، قیمت برخی محصولات غذایی وارداتی و کالاهای مصرفی عمومی از جمله قیمت خودرو را در قزاقستان در مقایسه با پیش از اجرای این توافق‌ها، افزایش داده است. به گفته کارشناسان اقتصادی این مشکل اگرچه در بلندمدت قابل حل شدن است اما در کوتاه‌مدت موجب برهم خوردن ثبات قیمت‌ها در این کشور می‌شود. پوتین که از همکاری مدودف، رئیس‌جمهور سابق روسیه با غرب بویژه با ناتو و اتحادیه اروپا سرخورده شده است، از دو سال پیش زمانی که هنوز نخست‌وزیر روسیه بود به فکر احیای مجدد پیمان ورشو سابق در قالب سازمان شانگهای و بازسازی ایده اتحادیه اقتصادی موسوم به "کومکن " در قالب "اتحادیه گمرگی اورآسیا" افتاده است‌.

با توجه به آنکه امروزه دیگر نظام دوقطبی گذشته بر جهان حاکم نیست و کشورهای جدا شده از شوروی نیز مانند کشورهای بلوک شرق در دوران جنگ سرد، به روسیه مانند برادر بزرگتر نگاه نمی‌کنند، تحقق این دو "رویای پوتین"، با دشواری‌های اساسی روبرو است. البته روشن است که امروزه اقتصاد روسیه و کشورهای عضو اتحادیه گمرکی از نظام اقتصاد بازار آزاد پیروی می‌کنند و دیگر ایده‌های مبتنی بر اقتصاد سوسیالیستی و تهاتر کالا بین کشورها کنار گذاشته شده است. با این وجود روسیه هنوز برای تحقق بازار مشترک اورآسیایی با یک مشکل دیگر نیز روبرو است.

پوتین می‌داند اتحادیه گمرکی اگر بخواهد در بلندمدت به بازار مشترک اقتصادی اورآسیا تبدیل شود به عضویت اوکراین در این اتحادیه نیاز مبرمی دارد. زیرا اوکراین شاهراه حیاتی و پل ارتباطی روسیه با شرق اروپا محسوب می‌شود. به همین دلیل اوکراین از مدت‌ها پیش برای پیوستن به اتحادیه گمرکی تحت فشار مسکو بوده است. از نگاه رهبران اوکراین پیوستن به اتحادیه گمرکی با روسیه به معنای چشم‌پوشی از امضای توافق‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اروپا خواهد بود. از این رو یاناکوویچ تلاش می‌کند با این اتحادیه گمرکی در چارچوب یک عضو ناظر همکاری کند و از عضویت دائم در آن خودداری کند. بدین ترتیب اوکراین با عضویت ناظر در اتحادیه گمرکی از یکسو روسیه را تا حدودی راضی نگه داشته و از سوی دیگر ارتباط خود را با اتحادیه اروپا از دست نداده است.

"نیکولای آزاروف"، نخست‌وزیر اوکراین درباره عضویت ناظر اوکراین در اتحادیه گمرکی گفت: « وضعیت ناظر اوکراین در اتحادیه گمرکی به ما این امکان را می‌دهد تا بتوانیم فعالانه از منافع خود در این زمینه دفاع کنیم. اوکراین علاقه‌مند است تا به شکل "۱+۳" با اتحادیه گمرکی همکاری داشته باشد  و ما امیدواریم که تا پایان سال ۲۰۱۳سند مربوط به دسترسی این کشور به سیستم حمل و نقل خط لوله‌ای در چارچوب منطقه آزاد تجاری در جامعه همسود به امضاء طرفین برسد.» 

در ارتباط با شرط گذاشتن اتحادیه اروپا برای اوکراین، لاوروف در مقاله‌ای تحت عنوان «روسیه-فرانسه، روسیه-اروپا: تهدیدات مشترک» نوشت: « کمیسیون اروپایی با اعلام این که عضویت اوکراین در اتحاد گمرکی شانس این کشور را برای امضای توافقنامه اصولی مربوط به ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اروپا از بین می‌برد، در حقیقت از استانداردهای دوگانه در قبال این کشور استفاده می‌کند. جای تعجب بسیار زیاد دارد وقتی رهبران کمیسیون اروپایی اعلام می‌کنند که شرکت کنندگان در اتحاد گمرکی اورآسیایی، از جمله اوکراین، امکان امضای توافقنامه مربوط به ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اروپا را ندارند. این در حالی است که مقامات بروکسل در مذاکرات خود با ما همواره بر دستیابی به توافق با روسیه در خصوص لیبرالیزه کردن تجارت روسیه (که خود عضو اتحاد گمرکی است) تاکید کرده‌اند و سایر شرکای ما در این اتحاد (یعنی بلاروس و قزاقستان) هم هرگز سخنی از چنین محدودیتی نشنیده‌اند. بسیار مهم است که از استفاده از برخوردهای دوگانه و ایجاد موانع غیرواقعی بر سر راه توسعه مشارکت تجاری-اقتصادی بین کشورها اجتناب شود که این مسئله در مغایرت با اظهارات صورت گرفته مقامات اروپایی در خصوص علاقه‌مندی به توسعه روابط تجاری با کشورها قرار دارد.» 

نکته‌ای را که لاوروف به آن توجه ندارد این واقعیت است که اتحادیه اروپا به دلیل اختلافات اساسی با لوکاشنکو، رئیس جمهور بلاروس هیچگاه زمینه‌ای برای عضویت این کشور در اتحادیه اروپا نمی‌دیده و بر این اساس شرطی هم برای چنین عضویتی مطرح نمی‌کرد. تکلیف قزاقستان هم که به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش که یک کشور آسیایی است و خود نیز تز اتحاد آسیایی را دنبال می‌کند، روشن است. با این وجود اوکراین انگیزه‌های بسیاری برای همکاری با اتحایه گمرکی دارد از جمله آنکه میزان مبادلات بازرگانی اوکراین با سه کشور عضو اتحادیه گمرکی بیش از ۶۰ میلیارد دلار است و همین موضوع مانع از آن می‌شود که اوکراین به راحتی از اتحادیه گمرکی چشم پوشی کند. کشورهای عضو اتحادیه گمرکی از بزرگترین شرکای تجاری اوکراین هستند و این کشور نمی‌تواند بخاطر تمایل به عضویت در اتحادیه اروپا، آنها را نادیده بگیرد.

به عقیده پوتین عضویت اوکراین در اتحادیه گمرکی اورآسیا‌، باعث سودهای میلیاردی برای اقتصاد اوکراین و رشد درآمد ناخالص ملی آن خواهد شد. این در حالی است که موضوع عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا ممکن است در کوتاه مدت سود قابل توجهی برای این کشور نداشته باشد اما از سوی کسانی که در غرب اوکراین خواهان کاهش نفوذ روس‌ها در سرنوشت کشورشان هستند‌، بشدت پی‌گیری می‌شود. مقامات اتحادیه اروپا از طریق هشدار دادن به عضویت اوکراین در اتحادیه سه جانبه گمرکی در واقع نگرانی خود را از اتحاد ِ روسیه و اوکراین و بلاروسی نشان می‌دهند‌. زیرا شکل گرفتن چنین اتحادی به همراه قزاقستان و سایر جمهوری‌های برجای مانده از شوروی‌، خط بطلانی بر تمام نقشه‌های اتحادیه برای ایجاد خط حائل بین نفوذ روسیه و کشورهای شرق اروپا که چند سالی است به عضویت اتحادیه اروپا درآمدند، خواهد کشید.

نکته جالب توجه آنکه روسیه نیز برای آنکه از اتکای خود به اوکراین بکاهد، در سال‌های اخیر دو پروژه بزرگ ارسال گاز به شمال و جنوب اروپا را آغاز کرده است تا مانع از آن شود که اوکراین بتواند از حق ترانزیت خود برای فشار بر روسیه درباره تنظیم قیمت گاز بهره برداری کند. آمار رسمی منتشرشده نشان می‌دهد چهار ماه اول ۲۰۱۳ واردات گاز اوکراین از روسیه ۱۹ و هفت دهم درصد کاهش داشته است. وزارت زغال سنگ و انرژی اوکراین روز پنجشنبه دوم خرداد ۱۳۹۲ با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد:

 « واردات گاز این کشور از روسیه در این مدت با دو میلیارد و ۹۳۵ میلیون متر مکعب کاهش به هشت میلیارد و ۵۵۲ میلیون متر مکعب رسید. مصرف گاز اوکراین از ژانویه تا آوریل ۲۰۱۳ نیز با هفت و سه دهم درصد یا یک میلیارد و ۹۳۷ میلیون متر مکعب کاهش به ۲۴ میلیارد و ۴۶۳ میلیون متر مکعب رسیده است. اوکراین که برای هر ۱۰۰۰ متر مکعب گاز ۴۲۶ دلار به روسیه می‌پردازد تلاش می‌کند واردات گاز خود را کاهش دهد. کی‌يف سال گذشته با کاهش ۲۷ درصدی واردات گاز از روسیه آن را به ۳۲ میلیارد و ۸۷۴ میلیون متر مکعب رساند.  »

 

در نقطه دیگر آتامبایف، رئیس‌جمهوری قرقیزستان با وجود آنکه در اجلاس آستانه شرکت کرده بود‌، در خصوص پیوستن این کشور به اتحادیه گمرکی ابراز تردید کرد." آتامبایف"، رئیس جمهوری قرقیزستان گفت بعید است قرقیزستان تا سال ۲۰۱۵ به اتحادیه گمرکی بپیوندد. با این حال اظهار امیدواری کرد زمان پیوستن قرقیزستان به اتحادیه‌گمرکی تغییر کند و به زودی نحوه و زمان پیوستن اعلام شود. آتامبایف تاکید کرد قرقیزستان به زودی شرایط خود را نیز برای پیوستن به این اتحادیه اعلام خواهد کرد. وی با تاکید بر اینکه حضور اوکراین و قرقیزستان در این اتحادیه مایه خشنودی خواهد بود افزود، مردم دو کشور نیز از این موضوع استقبال خواهند کرد.

نتیجه‌گیری

۱- به نظر می‌رسد زمان آن فرارسیده که روسیه بپذیرد برای شکل دادن به اتحادی واقعی سیاست "همه با هم " جایگزین سیاست " همه با من " شود. زیرا اتحادی که هفتاد درصد گردش اقتصادی آن در یک کشور عضو (روسیه ) متمرکز باشد دیگر اتحاد نیست یک نوع وابستگی اقتصادی است که اگر بخواهیم بدبین باشیم یادآور وابستگی‌های اقتصادی جمهوری‌های سابق شوروی به مسکو است با این تفاوت که دیگر از یارانه‌های مسکو خبری نیست.

۲- روسیه بدون همگرایی با کشورهای پیرامونی محکوم به ورشکستگی اقتصادی و تجزیه تدریجی است و همگرایی و تشکیل اتحادیه اوراسیا تنها زمانی پا می‌گیرد که به کشورهای دیگر چون چین، هند و ایران نیز اجازه بازی در این منطقه داده شود.

۳- ادغام یا یکپارچگی اقتصادی برای بقا و توسعه پایدار در بین کشورهای اورآسیا زمانی محقق می‌شود که منافع مشترک بر پایه روابط متقابلا سودمند شکل بگیرد. روسیه از لحاظ تاریخی، جغرافیای سیاسی و اقتصادی و مفهومی و ایدئولوژیک نقش کلیدی در ایجاد چنین شرایطی بر عهده دارد .

۴- در دوره سوم ریاست‌جمهوری پوتین مفهومی روشن و منسجم از یکپارچگی اقتصادی در اورآسیا به تدریج ایجاد می‌شود. نشانه‌های آن در سخنرانی‌ها و عملکرد پوتین به ویژه در دستوری که برای وزارت خارجه روسیه تنها چند ساعت پس از شروع دوره سوم ریاست‌جمهوری‌اش در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۱ (هفتم ماه می ۲۰۱۲ ) صادرکرد‌، سه مسئله اصلی را می‌توان مشخص کرد:

 اول - بازسازی روابط خارجی روسیه در فضای پساشوروی و کشف فرصت‌های جدید مبتنی بر اتحادیه گمرکی، فضای واحد اقتصادی، پیوند اتحادیه اورآسیا با سایر اتحادیه‌های آسیایی‌.

دوم – یکپارچگی اقتصادی کشورهای پساشوروی با اتحادیه اروپا  ایجاد هماهنگی و همکاری اقتصادی مبتنی بر منطقه آزاد اقتصادی از طریق وضع قوانین اقتصادی متناسب با هماهنگ سازی‌، به ویژه رعایت اصول فنی و استانداردها و از بین بردن روادید سفر به کشورهای یکدیگر.

سوم– یکپارچگی فضای پساشوروی برای روسیه به عنوان نخستین مسئله سیاست خارجی درازمدت، مطابق با منافع ملی‌اش لازم است.

۵- اتحادیه گمرکی برای تبدیل شدن به یک بازار مشترک اورآسیایی که در آن بازار کالا و بازار نیروی کار و بازار پول بصورت یکپارچه بین کشورهای عضو برقرار باشد به فرصت زمانی حداقل پنج سال نیاز دارد. تشکیل چنین بازاری بدون مشارکت کشورهای تاثیرگذار منطقه از جمله چین و هند و ایران در عمل ممکن نیست و یا اگر هم تشکیل شود، نمی‌تواند به عنوان یک قطب اقتصادی جدی در سطح جهان مطرح شود.